U vrijeme Božijeg poslanika Muhammeda, a. s., prirodno je bilo da su muslimani svoje poteškoće, vezane za značenje i razumijevanje kur’anskih ajeta, rješavali tražeći objašnjenja od njega samog.

Neki od ashaba, u odnosu na druge, pokazivali su izraženiju sposobnost za razumijevanje značenja Kur’ana, pa su od samog početka bili prepoznati kao „izvor“ (marǧaʻ) u tumačenju kur’anskih ajeta. Abdullah bin Abbas (ʻAbdullāh bin ʻAbbas) i Abdullah bin Mesud (ʻAbdullāh bin Masʻūd) pripadali su takvoj grupi ljudi. Ibn Abbas je u tom pogledu stekao veću slavu. Njegovi stavovi se citiraju u mnogim tefsirskim knjigama. Ibn Abbas je učenik zapovjednika pravovjernih, hazreti Alije, r.a., i ponosio se tom činjenicom. Abdullah bin Mesud je, također, jedan od učenika hazreti Alije, r.a. U knjiziFihristspominje se knjiga tefsira čiji je autor Ibn Abbas. Neki tvrde da jedan primjerak ovog tefsira i sada postoji u egipatskoj Kraljevskoj biblioteci.1 Ibn Abbas, premda je potpuno vladao tefsirom, govorio je: „Ja sam prema Aliji poput kapljice u odnosu na more.“

Džordži Zejdan (Georgy Zeidan) tvrdi da se do kraja prvog stoljeća po Hidžri komentar Kur’ana prenosio usmeno, a prva osoba koja je napisala tefsir Kur’ana u vidu knjige bio je Mudžahid (Muǧāhid), umro 104. g. po Hidžri. Potom su tefsire napisali Emsal Vakidi (ʼAmṯāl Wāqidī) i Taberi (Ṭabarī) u II i III stoljeću.2

Dakako, ovo mišljenje nije tačno. Ibn Abbas, pa čak i Seid bin Džubejr (Sa‘īd bin Ğubayr), prije Mudžahida su pristupili pisanju tefsira. Ovo mišljenje Džordži Zejdana je na tragu jednoga šireg mišljenja, u kojem se tvrdi da muslimani u cijelom prvom stoljeću po Hidžri nisu imali nikakvih pisanih djela. Mišljenje Džordži Zejdana je odbačeno na osnovu pouzdanih dokaza. Mi ćemo tokom narednih poglavlja ukazati na pogrešnost toga mišljenja.

Iranci, kao što su uložili trud u vještinu učenja Kur’ana, također su uložili trud u vještinu njegovog tumačenja. Napore koje su oni uložili u tefsir, fikh i hadis, što je bilo direktno povezano sa samim izvornim tekstom islama, bili su veći nego u drugim područjima. Sada nismo u mogućnosti predstaviti sve iranske komentatore (mufesire) od početka islama do današnjeg doba. Kada bismo pokušali ostvariti takvu namjeru, „bila bi to mesnevija od 70 lista“. U svakom stoljeću postojalo je na stotine i hiljade komentatora (mufesira) i na stotine komentara (tefsira) je napisano. Istraživanje o svima njima i odvajanje Iranaca od neiranaca tražilo bi jedan životni vijek. Ipak, da bi se predstavili primjeri doprinosa Iranaca u tefsiru, dovoljno je baciti pogled na istaknute komentare Kur’ana i poznate komentatore među muslimanima i vidjet ćemo da su većina ovih komentatora bili Iranci.

[1]Izabrali smo ove osobe zbog toga što spadaju među prve komentatore (mufesire), čija se imena, mišljenje i stavovi mnogo spominju u komentarima Kur’ana, ili što su iza sebe ostavili značajan i vrijedan pažnje komentar.

U prvoj grupi, koju čine prvi komentatori Kur’ana čiji se stavovi mnogo spominju u knjigama tefsira, neki su bili ashabi, neki tabi‘ini, a neki njihovi učenici ili učenici učenika tabi‘ina, kao što su Ibn Abbas, Ibn Mesud, Ubej bin Kab (ʼUbay bin Kaʻb), Sedi (Sadī), Mudžahid, Katade (Qatāda), Mukatil (Muqātil), Kelbi (Kalbī), Sebii (Sabī‘ī), Eamaš (ʼA‘maš), Sevri (Ṯawrī), Zuhri (Zuhrī), Atai (‘Aṭāʼi), Ikrime (‘Ikrima), Firai (Firāʼi) i drugi.

Neki od njih su šije, a neki nisu; također, neki su Iranci, a neki neiranci. Jasno je da iz ove grupe, u ovoj disciplini, ima više neiranaca. Jedino nekoliko osoba, dakle Mukatil, Eameš i Firai su Iranci, a ostali su neiranci.

Mukatil bin Sulejman je bio iz Horasana ili, pak, iz Reja. Živio je u II stoljeću, a umro 150. godine po Hidžri. Šafija je za njega iskazao veliku pohvalu, rekavši: „Ljudi u tefsiru su iz porodice Mukatila.“

Sulejman bin Mehran Eamaš (Sulaymān bin Mahrān ʼA‘maš), prema navoduRihanetu-l-edeba(Rīḥānat al-ʼadab),3 porijeklom je iz Damavanda, a rođen je u Kufi i u tom gradu je boravio. Eamaš je bio poznat po kazivanju poučnih priča. Od njega se prenose mnoge poučne pripovijesti. Umro je oko 150 g. po Hidžri.

Firai, Jahja bin Zijad Akta (Firāʼi, Yaḥyā bin Ziyād ʼAqṭa‘) je poznati lingvista i gramatičar. Njegovo ime se mnogo navodi u arapskim knjigama o književnosti. Firai je učenik Kesaija i bio je odgajatelj Meʼmunove djece. Firai je Iranac. Njegov otac, Zijad Akta, bio je u poznatom događaju Fah, zajedno sa šehidom Faha, Husejin bin Ali bin Hasan, a za kaznu su mu odsjekli ruku i stoga je postao poznat pod nadimkom „ʼAqṭa‘“. Firai je umro 207. ili 208. godine po Hidžri.

 

Šijski tefsiri

 

Kada završimo pregled ove, dolazimo do grupe koja je pisala knjige iz tefsira. Kao što je prije kazano, knjige koje su u tefsiru napisali šije i sunije ne mogu se nabrojati. Zadovoljit ćemo se samo spominjanjem najpoznatijih tefsira, i sada prisutnih među šijama i sunijama. Ovu raspravu započet ćemo šijskim tefsirima.

Šijski mufesiri se dijele na mufesire iz doba imama i mufesire iz doba odsustva imama. Mnogi od ashaba imama, od kojih su neki Iranci, napisali su tefsire, kao što su Ebu Hamza Somali (ʼAbū Ḥamza Ṯumālī), Ebu Basir Esedi (ʼAbū Baṣīr ʼAsadī), Junus bin Abdurahman (Yūnus bin

 ‘Abdurraḥmān), Husejin bin Seid Ahvazi (Ḥusayn bin Sa‘īd ʼAhwāzī), Ali bin Mehzjar Ahvazi (‘Alī bin Mahzyār ʼAhwāzī), Muhammed bin Halid Barki Komi (Muḥammad bin Ḫālid Barqī Qomī), Fadl bin Šazan Nišapuri (Faḍl bin Šāḏān Nīšāpūrī).

Postoji mnogo mufesira iz perioda odsustva imama. Ovdje ćemo, kao primjer, spomenuti samo naslove knjiga iz tefsira, poznate među šijskom ulemom. Iz njih je jasno da su većinu šijskih tefsira napisali šije iz Irana:

1. Tefsir Ali bin Ibrahima Komija (‘Alī bin ʼIbrāhīm Qomī). Ovaj

tefsir spada među najpoznatije šijske tefsire. Sačuvan je do danas

i štampan je. Otac Ali bin Ibrahima je preselio iz Kufe u Kom.

Moguće je da je ovaj autor Iranac arapskog porijekla. On je jedan od

šejhova šejha Kelinija (Kalīnī) i bio je živ do 308. g. po Hidžri.

 

2. Tefsir Ejašija (‘Ayāšī).Autor ovog tefsira je Muhammed bin Mesud

Semerkandi (Muḥammad bin Mas‘ūd Samarqandī). Bio je sunija koji

je poslije postao šija. Bio je savremenik šejha Kelinija. Naslijedio je

od oca 300 hiljada dinara, koje je utrošio na sakupljanje knjiga,

pisanje i prepisivanje. Njegova kuća izgledala je poput kakve škole

(medrese): svako je imao određeni posao i obavljao ga, a troškove

je podmirivao Ejaši. Pored tefsira, hadisa i fikha, Ejaši se bavio

medicinom i astronomijom. Ibn Nedim (ʼIbn Nadīm) ga spominje

u Fihristu i od njega navodi mnogobrojne knjige, usto tvrdeći da

su Ejašijeve knjige imale veliku popularnost u Horasanu. Ejaši je

Iranac, čini se, arapskog porijekla. Ibn Nedim ističe: „Kaže se da

je porijeklom iz Temima.“ Ejaši pripada ulemi iz III stoljeća po

Hidžri.

 

3. Tefsir Numanija (Nu‘mānī).Autor ovog tefsira je Ebu Abdullah

Muhammed bin Ibrahim (ʼAbū ‘Abdullāh Muḥammad bin ʼIbrāhīm).

Katkad ga zovu Ibn Ebi Zejneb (ʼIbn ʼAbī Zaynab). Učenik je

šejha Kelinija. Autor djelaTaʼsīs al-šī‘atkaže: „U svojoj biblioteci

posjedujem primjerak tefsira Numanija.“ Nije poznato da li je

Numani iz Iraka (okolina Vasita) ili je iz Egipta. Ubraja se među

ulemu IV stoljeća po Hidžri.

Numani je imao sestrića po imenu Ebu-l-Kasim Husejin (ʼAbū alQāsim Ḥusayn), poznatog pod imenom Ibn al-Marzban (ʼIbn alMarzbān) i Vazir-e magrebi (Wazīr-e maġribī).4 Ovaj čovjek vodi porijeklo od Jezddžerda Sasanija i, s obzirom na to da je u nekoliko navrata obavljao dužnost vezira, postao je poznat pod imenom „vazir-e magrebi“. Ibn al-Marzban postao je hafiz Kur’ana u 14. godini, vladao je gramatikom, jezikom, matematikom, algebrom, geometrijom, logikom i nekim drugim disciplinama, a bio je i vrlo sposoban književnik[2]

Ibn al-Marzban je napisao knjigu koja se zoveḪaṣāʼiṣ al-Qurʼān. Umro je 418. ili 428. g. po Hidžri i, shodno njegovoj oporuci, tijelo su iz Bagdada prenijeli u Nedžef i ukopali ga pored mezara zapovjednika paravovjernih Alije, r.a.

 

4. Tefsir Ṭibyān. Autor ovog tefsira je šejh Ebu Džafer Muhammed bin

al-Hasan bin Ali al-Tusi (ʼAbū Ǧa‘far Muḥammad bin al-Ḥasan bin

‘Alī al-Ṭūsī). On je bio imam i predvodnik u književnosti, kelamu,

fikhu, tefsiru i hadisu. Rođen je 385. g. po Hidžri i skoro se navršilo

hiljadu godina od rođenja ove svijetle zvijezde islama. Povodom ove

godišnjice, oformljen je u Mešhedu kongres za obilježavanje hiljadu

godina od njegovog rođenja i velika grupa naučnika, muslimana i

nemuslimana, uključujući i šije i sunije, učestvovala je na tom skupu.

Šejh Tusi je umro 460. g. po Hidžri. Ovaj veliki čovjek je u svojoj

23. godini života došao iz Horasana u Irak i stjecao znanje kod šejha

Mufida i Sejida Murteze Ilm al-Huda, a potom je postao predvodnik

ši’izma u svome vremenu. I nakon smrti stalno je ubrajan u prvi

red šijske uleme. Posljednjih 12 godina svoga života, usljed teških

događaja koji su izbili u Bagdadu, preselio se u Nedžef. Formriao

je vjersku školu u Nedžefu, koja još uvijek, i nakon hiljadu godina,

nastavlja svoj znanstveni i vjerski život.

 

5. Mağma‘ al-bayān. Autor ovog tefsira je Fadl bin Hasan Tabresi (Faḍl

bin Ḥasan Ṭabarsī). Porijeklom je iz Tafreša. Pisanje ovog tefsira

je priveo kraju u mjesecu zul-ka’deu 536. g. po Hidžri.Mağma‘ albayānje, posmatrano s književnog stajališta i stila pisanja, jedan od

najboljih tefsira. I šije i sunije ovom tefsiru pridaju veliki značaj.

Štampan je u više navrata u Iranu, Egiptu i Bejrutu. Tabresi je

napisao sažeti tefsir koji se zoveǦawāmi‘ al-ğāmi‘. Nakon što je

napisaoMağma‘ al-bayān, izučavao jeKaššāf, koji je napisao njegov

glasoviti savremenik Džarullah Zamahšeri, koji mu se bio dopao i u

njemu je zapazio zanimljive književne odlike, koje je bio ispustio u

svome tefsiruMağma‘ al-bayān. TefsirǦawāmi‘ al-ğāmi‘ je napisao

po uzoru na tefsirKaššāf.

Dakako, oni koji se bave tefsirom znaju da se neke odlike, posebno sa stanovišta retorike, nalaze uKaššāfu,a nema ih uMağma‘ albayān, kao i to da ima mnogo književnih i tefsirskih odlika uMağma‘ al-bayānu,a ne mogu se naći uKaššāfu.

 

6. Rawḍ al-ğanān. Poznat je kao tefsir Ebu al-Fetuha Razija (ʼAbu

al- Fatūḥ Rāzī). Ovaj tefsir je napisan na perzijskom jezku i jedan

je od najpoznatijih i najsadržajnijih šijskih tefsira. Fahruddin

Razi, a po nekim tvrdnjama i Tabresi, puno su upotrebljavali ovaj

tefsir. U posljednjih 40 godina je više puta štampan u Iranu. Ebu al-Fetuh je porijeklom iz Nišapura, ali je živio u Reju. Iranac je arapskog porijekla. Njegovo porijeklo seže do Abdullaha bin Bedila bin Verkaija (‘Abdullāh bin Badīl bin Warqāʼi), koji je bio ashab zapovjednika pravovjernih Alije, r.a., i u bici na Siffinu imao je čast biti uz njega.

Ebu al-Fetuh je bio savremenik Tabresija i Zamahšerija, a obrazovao se kod učenika šejha Tusija. Nije poznat tačan datum njegove smrti. Ono što je pouzdano jeste to da je živio sredinom VI stoljeća po Hidžri. Njegov mezar je još uvijek poznat u Reju.

 

7. Tefsir Ṣāfī. Autor ovog tefsira je poznati filozof, gnostik, muhadis

i mufesir Mula Muhsin Fejz Kašani (Mulā Muḥsin Fayḍ Kāšānī).

On spada u velikane šijske uleme, a živio je u XI stoljeću po Hidžri.

Ovaj veliki čovjek imao je vrlo plodonosan život i poznat je po

brojnim djelima.

Rahmetli Fejz je na početku svoga života živio u Komu. Po njegovom imenu poznata je medresa Fejzija. Putovao je iz Koma u Širaz i učio je hadis kod Sejida Madžida Bohranija (Sayyid Māğid Buḥrānī), a filozofiju i irfan kod velikog mudraca i gnostika Mula Sadra (Mulā Ṣadrā), čiju je kćerku oženio. Fejz je umro 1091. g. po Hidžri u Kašanu.

 

8. Tefsir Mula Sadra (Mulā Ṣadrā). Sadr al-Muteʼellihin ili Mula Sadra

je poznat po svojoj filozofiji i irfanu. U ovim disciplinama ima zasebnu

školu mišljenja, ali je, također, posjedovao značajnu kompetenciju

u tefsiru i komentaru hadisa. Komentirao je djeloʼUṣūl-e kāfī, te

tumačio suru Al-Bekare do ajeta 65, kao i sure Sedžda, Jasin, Vakia,

Hadid, Džuma, Tarik, E‘ala, Zilzal, zatim Ajetul-kursi, ajet Nur, 88.

ajet sure Neml. Tefsir Mula Sadra, premda nije kompletan, vrlo je

detaljan i približno je veličine kao tefsirṢāfī. Više puta je u Iranu

štampan. Mula Sadra je umro u Basri 1050. g. po Hidžri tokom svog

sedmog putovnja na hadž, na koji je uvijek išao pješke. Toliko ga je

privlačila Kaba da se u tom zanosu oštar trn činio kao svila.

 

9. Minhağ al-ṣādiqīn. Ovaj tefsir je napisan na perzijskom jeziku, a

štampan je u tri velika toma u Tabrizu. Bio je to, po upotrebi,

jedinstven tefsir na perzijskom jeziku do prije trideset-četrdeset

godina. Autor tefsira je rahmetli Mula Fethullah bin Šukrullah

Kašani (Mulā Fatḥullāh bin Šukrullāh Kāšānī), koji je živio u X

stoljeću po Hidžri. Većina djela ovog autora je na perzijskom jeziku,

kao što suKomentar Nahğ al-balāġa, što je, ustvari, prijevod na

perzijski jezik, s kraćim komentarom.

 

10. Tefsir Šīr. Autor tefsira je Sejid Abdullah Šir (Sayyid ‘Abdullāh

Šīr). Ovaj časni čovjek je bio savremenik Kašifa al-Gitaija (Kāšif

al-Ġiṭāʼi) i Mirze Komija (Mīrzā Qomī). Bio je vrlo pobožan i učen.

Napisao je mnogo djela iz fikha, usuli fikha, kelama, hadisa i tefsira, kao i biografije ljudi. Umro je 1242. g. po Hidžri, a ukopan je u okviru harema Kazimejn.

 

11. Tefsir Burhān.Autor tefsira Sejid Hašim Bahrejni (Sayyid Hāšim Baḥraynī) je poznati šijski hadiski učenjak. Ovaj tefsir je napisan prema tradicionalnoj metodi korištenja predaja, na način da se Kur’an tumači samo hadisom, bez ikakvog drugog objašnjenja, čak i bez davanja i najmanjeg objašnjenja o istom tom hadisu i kakvoći njegova tumačenja. Ajeti se tumače isključivo na način da se odgovarajući hadisi citiraju i tim citatima se zadovoljava potreba. Sejid Hašim Bahrejni je umro 1107. ili 1109. godine po Hidžri.

 

12. Nūr al-ṯaqalayn. Autor ovog tefsira je jedan od učenjaka Huvejza, koji je boravio u Širazu. Savremenik je Medžlisija i šejha Harr Amilija. U ovom tefsiru je, također, težište na navođenju predaja i citiranju hadisa. Ime autora je šejh Abdulali ibn Džuma (‘Abd al- ‘Alī ibn Ǧum‘a). Nije poznat tačan datum njegove smrti.

Tefsiri čije smo naslove spomenuli, najpoznatiji su i najznačajniji šijski tefsiri do XIII stoljeća po Hidžri. Štampani su i pri ruci su skoro svakome ko ima interes prema šijskim komentarima. Oni koji nisu šije, a žele se koristiti šijskim komentarima, pozivaju se na ova tefsirska djela. U XIV stoljeću je, također, napisano mnogo dragocjenih tefsira ili su u fazi pisanja, no, mi ih ovom prilikom nećemo navoditi.

Ako neko želi da dobije statističke podatke, koliko je to moguće, o šijskim tefsirima može konsultirati veoma vrijednu knjiguAl-Ṯarī‘at ʼilā taṣānīf al- šī‘at, autora izvrsnog učenjaka rahmetli hadži šejha Aga Bozorg Tehranija (ʼAġā Bozorg Tehrānī).

Iz primjera koje smo prezentirali očito je da su skoro svi danas poznati šijski tefsiri ili od Iranaca koji imaju iransko porijeklo, ili su, pak, njihovi autori porijeklom Arapi, ali su boravili na području Irana, ili od šija koji su stanovali na obalama Perzijskog zaliva i koji su živjeli u Iranu.

 

Sunijski tefsiri

 

1. Ǧāmi‘ al-bayān fī tafsīr al-Qurʼān. Poznat je kao Taberijev tefsir.

Autor je Ṭabarī, poznat kao historičar, muhaddis i fekih. Taberi

spada među sunijsku ulemu prvog reda. Smatran je imamom i

predvodnikom u mnogim znanostima svoga vremena. U početku

Taberi je bio šafijskog mezheba u fikhu, ali je poslije ustanovio

samostalnu fikhsku školu i nije slijedio nijednog sunijskog predvodnka

u toj oblasti. Taberijev fikhski mezheb jedno vrijeme je imao svojih

sljedbenika, ali je postepeno nestajao. Ibn Nedim je uFihristunaveo nekolicinu fakiha koji su slijedili Taberijev mezheb u fikhu. Taberi je iz ʼ