Iranska skulptura: od drevnih reljefa do epskog kiparstva

Skulptura je grana likovne umjetnosti koja se posebno bavi trodimenzionalnim izražajem (dužina, širina i dubina). Ova trodimenzionalna umjetnost se prikazuje i razvija u prostoru. Skulptor, nadahnut prirodom i vlastitim mentalnim predodžbama, oblikuje različite materijale poput kamena, drveta, gline, gipsa, metala, stakla, voska, papira itd. Uz pomoć ruku, alata i raznih metoda – kao što su dodavanje, oduzimanje, rezanje ili preoblikovanje materijala – stvara stvarne trodimenzionalne forme.

Drugim riječima, skulptura podrazumijeva rad s čvrstim ili oblikovljivim materijalima, a među njenim glavnim osobinama ističu se trodimenzionalnost, sposobnost prikazivanja (reprezentacije) i činjenica da je konačni oblik čvrst i nepokretan.

Skulptura – Raznolikost tema i historijski razvoj

Skulptura posjeduje veliku tematsku raznolikost; može imati religijsku, epsku, spomeničku, historijsku ili javnu dimenziju, ali također može biti isključivo estetska – posmatrana kao lijep umjetnički predmet.

Historija skulpture

Skulptura je umjetnost sa veoma dugom tradicijom, što potvrđuju arheološki nalazi, i gotovo je nemoguće tačno odrediti vrijeme njenog nastanka. Ipak, najstarije pronađene skulpture potiču iz perioda od oko 22.000 do 24.000 godina prije nove ere, odnosno iz doba paleolita. Djela iz tog vremena uključuju urezane prikaze konja i divljih goveda, te figure ljudskih tijela, pronađene u pećinama centralne Evrope.

S prelaskom iz paleolita u neolit, skulptura sve više postaje izražena u civilizacijama Zapadne i Jugozapadne Azije – u područjima današnjeg Jordana, Irana i Anadolije (Turske). Najznačajniji nalazi iz tog perioda dolaze iz gradova poput Eriha (Jerihona) i Čatal Hojuka, a obuhvataju oblikovane ljudske lobanje, figurice ljudi i male skulpture divljih i domaćih životinja.

U doba antike, skulptura je generalno bila ukorijenjena u mitološkim, religijskim, humanim i političkim principima. Prema arheološkim nalazima, prvi oblici ove umjetnosti javljaju se u civilizacijama Mezopotamije, a zatim se razvijaju u drevnim kulturama Egipta, Indije, Irana, Grčke, Rima, Kine, Afrike i predkolumbovske Amerike. Pored tih velikih civilizacija, postojale su i brojne srodne kulture i subkulture koje su dijelile zajedničke etničke, jezičke i kulturne korijene, te se njihova skulptura može posmatrati kao dio istog šireg civilizacijskog kruga.

مجسمه‌ سومری عابد ایستاده (2900-2600 قبل از میلاد)

Osnove i elementi skulpture

Kao i u drugim granama likovne umjetnosti, u skulpturi se poštuju svi elementi i principi dizajna, ali volumen (masa) i prostor predstavljaju najvažnije elemente. Ova dva elementa u skulpturi poprime stvarniji oblik, jer se prikazuju kao opipljive mase u trodimenzionalnom prostoru. Upravo su volumen i prostor ključni i za razlikovanje različitih vrsta skulptura – omogućuju nam da prepoznamo skulpture koje se fokusiraju na čvrstu masu u odnosu na one koje više ističu interakciju s okolnim prostorom.

Pored volumena i prostora, važni principi skulpture uključuju i pravac, proporciju, skalu i ravnotežu, koji zajedno doprinose izražajnosti i stabilnosti skulpturalnog djela.

Tehnike skulpture

Proces stvaranja skulpture – od ideje do realizacije – uključuje različite metode, koje se temelje na osnovnim principima skulpturalnog oblikovanja, s naglaskom na elemente kao što su volumen, prostor, forma, pravac i skala.

Najčešće tehnike skulpture su:

Hekanje (rezbarenje)
Modeliranje (oblikovanje)
Lijevanje
Patiniranje
Kalupiranje (pravljenje kalupa)
Sastavljanje (asembliranje)

Izbor odgovarajuće tehnike zavisi od niza faktora kao što su: ideja, lokacija, vrijeme izrade, te dostupnost alata i materijala. Često se pri izradi jednog djela kombinuje više tehnika kako bi se postigao željeni efekat.

A) Hekanje / Rezbarenje

Hekanje (ili rezbarenje) je jedna od osnovnih i tradicionalnih tehnika u skulpturi. U ovoj metodi oblik se dobija postepenim uklanjanjem dijelova iz čvrste mase, kao što je kamen ili drvo. Proces obično počinje izradom nacrta ili makete skulpture, prema kojoj se priprema odgovarajući komad sirovog materijala.

Zatim se višak materijala označava alatima kao što su olovka, kreda ili marker, nakon čega se uz pomoć ruku ili mašina postepeno odstranjuju ti dijelovi, sve dok se ne postigne konačni oblik skulpture.

حکاکی نقش رستم شیراز، به‌جا مانده از دوران هخامنشی

ب) Oblikovanje (Modeliranje)

Oblikovanje ili modeliranje s različitim materijalima jedna je od starih i čestih tehnika u skulpturi. U ovoj metodi, najprije se izrađuje model glavne ideje, a zatim se prema njemu konstruiše unutrašnja struktura (armatura). Zatim se postupnim dodavanjem materijala i njegovim oblikovanjem stvara željeni volumen. U ovoj tehnici koriste se savitljivi materijali poput gline, gipsa, voska, cementa i papirne mase.

ج) Lijevanje

Još jedna drevna tehnika u skulpturi je lijevanje. Ova metoda se koristi za izradu skulptura od materijala koji se mogu topiti, poput bronze, bakra, mjedi, stakla, aluminijuma i željeza. Proces počinje izradom preciznog modela sastavnih dijelova skulpture. Potom se u metalnoj (dvodijelnoj) posudi izrađuje kalup od voska ili pijeska prema tom modelu. Nakon uklanjanja modela, u šupljinu kalupa sipa se rastopljeni materijal, koji nakon hlađenja poprima konačan oblik skulpture.

د) Kalupiranje (Izrada kalupa)

Kalupiranje je još jedna od uobičajenih tehnika skulpture, koja omogućava izradu trajnih i otpornih volumena. Kalupi se mogu praviti direktnom ili indirektnom metodom:

U direktnom postupku, objekt ili ljudski oblik prekriva se slojevima gipsa, voska, silikona itd., čime se dobije dvodijelni (ili višedijelni) kalup.
Kod indirektne metode, najprije se izrađuje model skulpture, a zatim se od njega pravi dvodijelni (ili višedijelni) kalup, koji se koristi za izradu replika u glini, gipsu, cementu itd.

ه) Sastavljanje (Asambliranje)

Asambliranje je savremena tehnika u skulpturi koja se zasniva na kombinovanju i povezivanju slučajno pronađenih objekata. U ovoj metodi koriste se odbačeni (otpadni) predmeti i fabrički izrađeni dijelovi, koji se međusobno spajaju zavarivanjem, lemljenjem, zakivanjem, ekserima, lijepljenjem i sl., kako bi se stvorile nove trodimenzionalne forme.

Ova tehnika često uključuje upotrebu industrijskog otpada, a u mnogočemu podsjeća na kolaž u slikarstvu, jer se temelji na sastavljanju postojećih elemenata u novo umjetničko djelo.

تندیس حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر نامدار ایرانی، اثر ابوالحسن صدیقی

Skulptura u Iranu

Istorija skulpture na tlu današnjeg Irana, zbog burne prošlosti ove zemlje i ograničenih arheoloških istraživanja, još uvijek nije u potpunosti razjašnjena. Prema mišljenju nekih istraživača, Iranci – iako su pokazivali sklonost ka nekim trodimenzionalnim umjetnostima poput keramike i obrade metala – nisu gajili naročitu naklonost prema skulpturi u njenom klasičnom smislu. Ova rezervisanost prema kiparstvu bila je prisutna i u predislamskim i u islamskim razdobljima.

Ipak, kada govorimo o ranim primjerima figurativnog izraza u Iranu, posebno se ističu brončani predmeti iz Lorestana, koji imaju simbolički i trodimenzionalni karakter, a čija starost doseže najmanje 3200 godina. Ovi predmeti su važan dokaz razvijenog osjećaja za formu i izražajnost u staroiranskoj kulturi.

Najznačajnija dostignuća skulpture u Iranu potiču iz perioda Ahemenidske dinastije, a predstavljena su u obliku reljefa i kamenih urezivanja, za koje se vjeruje da su bili pod uticajem civilizacija Mezopotamije, posebno Asiraca. Ovi reljefi, koji su narativni i izrađeni u kamenu, razlikuju se od asirskih po većoj zaobljenosti i izraženijem trodimenzionalnom efektu. Likovi na njima prikazani su s osjećajem kretanja i jedinstva, te su u cjelini predstavljeni u realističnijem obliku.

Osim toga, iz tog perioda sačuvani su i reljefi od glaziranih cigli, kapiteli stubova i skulpture pune plastike, koje prikazuju mitološke i legendarne figure, poput: dvoglave krave, dvoglave lavove, spojeve čovjeka i životinje, te životinja međusobno kombinovanih u fantastične oblike. Ova djela svjedoče o bogatoj simbolici, izražajnosti i umjetničkoj sofisticiranosti ahemenidskog kiparstva.

تندیس مفرغی مرد شمی، به‌جا مانده از دوره اشکانی

Skulptura u partskom i islamskom periodu Irana

Skulptura u doba Parta (Arsakidskog perioda) imala je sinkretički (spojeni) karakter, jer je predstavljala mješavinu iranske i grčke umjetnosti. Jedan od poznatih primjera tog spoja je čuvena brončana skulptura partske vojnika, otkrivena u hramu Šami u blizini grada Izeh.

Značajan dio drevne iranske skulpture pripada Sasanidskom periodu. U tom razdoblju nastaju mnogi reljefi u visokom ili niskom reljefu, koji s jedne strane nasljeđuju sirovi izraz ahemenidske tradicije, a s druge strane podsjećaju na rimske reljefe po simetriji i realističkom prikazu. Upravo su ti reljefi kasnije postali inspiracija za reljefe iz perioda Kadžara, posebno iz doba Feth Ali-šaha.

Međutim, nakon dolaska islama, skulptura u Iranu na duži period gotovo potpuno nestaje. U islamskom razdoblju, ostaci skulpturalne tradicije iz sasanidskog vremena javljaju se tek u obliku ukrasnih motiva na kamenu, gipsu, posuđu i metalnim predmetima.

U vrijeme Feth Ali-šaha Kadžara, pod uticajem kulturnog preispitivanja i obnavljanja interesa za staroiransku baštinu, ponovo se otvara službeni prostor za kiparstvo. Rezultat tog procesa su brojni reljefi u sasanidskom stilu, među kojima se izdvaja lovna scena Feth Ali-šaha u klancu Vaši u Firuzkuhu, kao jedno od najfinijih djela po dizajnu i izradi.

Ti radovi postepeno su utemeljili obnovu kiparske umjetnosti u Iranu. U narednoj fazi, reljef Naseredin-šaha i njegovih ministara u Tangabu u Mazandaran provinciji, kao i kip Naseredin-šaha na konju, označavaju početak moderne iranske skulpture.

سردیس هایپررئال سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی، اثر حمید کنگرانی

Početak savremene skulpture u Iranu

Početak savremene skulpture u Iranu seže u period kraći od jednog stoljeća unazad. Abul-Hasan Sedighi (1273–1374 po iranskom kalendaru / 1894–1995) bio je učenik Kamal al-Molka u Školi lijepih umjetnosti (Madrese-ye Sanaye’-e Mostazrafeh) i prvi Iranac koji je radi akademskog usavršavanja iz skulpture otišao u Evropu. Nakon povratka u Iran, počeo je podučavati nove generacije, među kojima se ističe Ali Akbar San’ati (1295–1385 Š. / 1916–2006), čime je formiran prvi naraštaj savremenih skulptora u Iranu.

Djela koja je stvorila ova prva generacija bila su snažno pod uticajem klasične evropske skulpture, s fokusom na portrete važnih ličnosti i scenske prikaze iz svakodnevnog života naroda.

Nakon ovog prvog naraštaja, pojavljuje se druga generacija iranskih skulptora, koju čine umjetnici poput Žazeh Tabatabaija, Bahman Mohasses, Mohsen Vaziri-Moghaddama, Masoud Arabshahija i drugih. Za razliku od prethodnika, njihova djela ne nastavljaju tradiciju klasične figuracije, već predstavljaju savremeniji izraz, sa istraživanjima u novim konceptima, materijalima i tehnikama izrade. Ova generacija je značajno doprinijela modernizaciji i osavremenjavanju skulpturalne scene u Iranu.

تندیس انتظار، اثر علی‌اصغر یوزباشی

A treća generacija iranskih skulptora, koja i danas aktivno stvara, s jedne strane nastavlja iskustva prethodne generacije, a s druge strane preuzima odgovornost za obrazovanje novih naraštaja skulptora kroz nastavu na univerzitetima. Ova generacija se ističe većom raznovrsnošću ideja i izvedbi u odnosu na prve dvije.

Najnoviji naraštaj savremenih iranskih skulptora, koji se formirao tokom posljednje dvije do tri decenije, čini brojna i dinamična grupa umjetnika. Oni se oslanjaju na naslijeđe i iskustva prethodnih generacija, ali teže ka stvaranju novih izraza i pristupa, te se nastoje na savremen način odnositi prema pojmovima volumena i prostora, uvodeći inovativne koncepte i forme u iransku skulpturalnu praksu.