Novi umjetnički mediji u Iranu: kretanje ka razvoju, uticaju i kreativnosti

Onim umjetničkim pokretima i pravcima koji se izražavaju novim jezikom i u procesu su nastajanja i ispitivanja oblika, daje se naziv novi umjetnički mediji ili nova umjetnost. Ova vrsta umjetnosti, koja je nastala u skladu s današnjim vremenom — od 1960-ih godina nadalje, u prijelazu s moderne na postmoderne umjetnosti — odbacuje tradicionalne metode predstavljanja umjetničkih djela i okreće se korištenju novih medija poput videa, računara, interneta i drugih digitalnih tehnologija, te ih spaja s klasičnim granama umjetnosti kao što su slikarstvo, fotografija, vajarstvo, animacija i dr.

Temeljne karakteristike novih umjetničkih medija uključuju: napuštanje tradicionalnih okvira umjetnosti, negiranje doslovnog značenja umjetničkog djela, stvaranje novih značenja utemeljenih na društvenim i političkim pitanjima, direktnu interakciju umjetnika s publikom, višeslojnost umjetničkog djela, multimedijalnost, kombinaciju materijalnih i virtualnih elemenata, fokus na nepredvidive aspekte stvaranja, te ponekad i direktno učešće publike u stvaranju umjetničkog djela.

Jedna od suštinskih složenosti i neodređenosti novih umjetničkih medija proizlazi iz nejasnoća u njihovoj definiciji i nedostatka konsenzusa o tome kako ih svrstati unutar već poznatih kategorija umjetnosti.

چیدمان «به یاد کیارستمی» اثر مسعود گلپریان

Historija novih umjetničkih medija u Iranu

Novi umjetnički mediji u Iranu počeli su se oblikovati krajem 1980-ih godina (po iranskom kalendaru, krajem 1360-ih). Ključna osobina ove grane likovne umjetnosti jeste, prije svega, oslanjanje na strategije konceptualne umjetnosti i korištenje novih medija i formi izražavanja. Iako izraz "nova umjetnost" možda nije sasvim precizan ni jasan, kroz njegovo široko značenje moguće je pristupiti isprepletenom spektru različitih umjetničkih pravaca; stoga se u ovom tekstu koristi kao opći termin za različite eksperimentalne pristupe u modernoj i savremenoj umjetnosti Irana.

Izraz „nova umjetnost“ s jedne strane koriste istraživači i teoretičari historije umjetnosti poput Rouyin Pakbaza kao sinonim za „modernu“ i „savremenu umjetnost“, bez preciznog razgraničenja jednog određenog žanra. S druge strane, organizatori izložbi krajem 1990-ih godina koristili su ovaj termin kao sinonim za konceptualnu umjetnost, a časopis "Naameh Honarmand" („Ime: Umjetnik“) posvetio je jedno cijelo izdanje upravo „novoj umjetnosti“, konceptualnoj umjetnosti i njenim predstavnicima u Iranu.

Mnogi vlasnici galerija i iranski umjetnici također koriste ovaj izraz da označe savremenu umjetnost koja nadilazi klasične stilove slikarstva, crtanja, vajarstva, a djelimično i fotografije. Pojam „nova umjetnost“ obuhvata savremene konceptualne pristupe koji se najviše manifestuju kroz instalaciju kao interaktivni i sveobuhvatni format. Također uključuje performans, video-art i druge digitalne medije.

«به یاد شهدای غواص»، اثر علی داوری

Jedan od razloga zbog kojih se na temu „nove umjetnosti“ i njenih strategija u Iranu najprije pristupa putem medija jeste taj što su umjetnički mediji i njihove specifične mogućnosti imali značajnu ulogu za umjetnike u historiji moderne i savremene umjetnosti Irana. Prva izložba s konceptualnim umjetničkim pristupima, pod nazivom „Konceptualna umjetnost: Prva izložba konceptualne umjetnosti Irana“, održana je 1976. godine (1355. po iranskom kalendaru) u Muzeju savremene umjetnosti u Teheranu.

Nakon Islamske revolucije i završetka osmogodišnjeg nametnutog rata (Iransko-iračkog rata), stvoreni su uslovi za širenje umjetničkih aktivnosti na ovom polju. U tom kontekstu ne treba zanemariti utjecaj Muzeja savremene umjetnosti u Teheranu kao platforme koja je bila na raspolaganju uglavnom mladim umjetnicima, kao ni značaj koji su izložbe imale za novu generaciju iranskih umjetnika — generaciju koja je tragala za izražajnim sredstvima primjerenim kompleksnosti svog unutrašnjeg i vanjskog svijeta te iskustvu Islamske revolucije.

U nastavku su organizirane i druge izložbe pod nazivom „Nova umjetnost“. Galerija "Tarrahan-e Azad" (Slobodni dizajneri) i Galerija broj 13 postale su prostori za eksperimentisanje i izlaganje djela nove umjetnosti.

Nije prošlo mnogo vremena prije nego što je nova umjetnost, posebno instalacija, osim u privatnim galerijama, pronašla svoje mjesto i u državnim institucijama, uključujući i galeriju Kulturno-umjetničkog istraživačkog centra Saba pri Akademiji umjetnosti Irana.

Vrste novih umjetničkih medija

Novi umjetnički mediji obuhvataju širok spektar izraza i pravaca. Među najvažnijim pokretima savremene umjetnosti, koji čine osnovu novih medija, mogu se izdvojiti:

Konceptualna umjetnost (Conceptual Art)
Happening umjetnost (Happening Art)
Performans umjetnost (Performance Art)
Instalacija (Installation Art)
Zemljana umjetnost (Land Art)
Procesna umjetnost (Process Art)
Video umjetnost (Video Art)
Umjetnost zvuka (Sound Art)
Multimedijalna umjetnost (Multimedia Art)

a) Konceptualna umjetnost

Konceptualna umjetnost je umjetnost koja naglašava intelektualnu i misaonu dimenziju djela, odnosno de-materijalizaciju umjetničkog djela, više nego njegovo fizičko ili vizuelno predstavljanje. U ovom obliku umjetnosti, ideja umjetnika važnija je od korištenih materijala, a mentalno učešće posmatrača važnije je od samog gledanja ili pasivnog promatranja djela.

U konceptualnoj umjetnosti ne postoje ograničenja u izrazu, i umjetnik može za prenošenje svoje ideje koristiti različite medije poput slikarstva, fotografije, skulpture, teksta, videa, pa čak i predmeta iz svakodnevnog života.

«آینه‌های نور»، اثر تعاملی مریم صفایی و محمدامین اوجی

b) Umjetnost događaja (happening art)

Umjetnost događaja je multimedijalni pokret koji nastaje kombinacijom slikarstva, fotografije, muzike, poezije, teatra, videa i drugih vizuelnih, auditivnih i čulnih elemenata te se izvodi kao živi događaj. Ovaj pravac s jedne strane ima korijene u eksperimentalnom teatru, a s druge strane je iznikao iz pop arta u slikarstvu. Umjetnost događaja obuhvata unaprijed osmišljene, ali spontano izvedene događaje koji se mogu interpretirati iz različitih uglova. Ovakva umjetnost, koja se temelji na prikazivanju neobičnih i atraktivnih scena, ne zahtijeva određenu scensku lokaciju – bilo koji prostor može postati mjesto izvođenja, a granica između gledatelja i umjetničkog djela potpuno se briše.

c) Performans umjetnost (performance art)

Performans umjetnost je interdisciplinarna forma savremene umjetnosti koja se razvija na granici između vizuelnih umjetnosti i scenskih umjetnosti. Ova umjetnost može biti tekstualno zasnovana ili improvizovana, slučajna ili koordinirana, spontana ili prethodno planirana, te se može izvoditi uz aktivno učešće publike ili bez njega. Izvedba može biti direktna (uživo) ili putem medija poput televizije, interneta, video nadzora itd.

Performans umjetnost ne poznaje ograničenja u sadržaju ili mediju, može se odvijati u bilo kojem prostoru, vremenu i formi, a karakteristično je fizičko prisustvo izvođača (ili izvođača) i često interaktivna veza s publikom.

اینستالیشن «ده هزار جهان»، اثر حسین و ابوذر ونکی

d) Procesna umjetnost

Procesna umjetnost je jedan od savremenih umjetničkih pravaca u kojem se, umjesto na konačni ili dovršeni proizvod, fokus stavlja na stvarni i improvizovani proces nastanka djela. Ova vrsta umjetnosti, koja se pojavila 1960-ih godina, koristi stvarne procese poput prikupljanja, kategorizacije, mjerenja, povezivanja i prepoznavanja obrazaca u oblikovanju umjetničkog djela. Za realizaciju ideje, umjetnici često koriste fleksibilne i nestabilne materijale poput voska, sirove gume, vune i organskih, lako kvarljivih tvari.

Ponekad se, radi prikazivanja toka stvaranja, protoka vremena ili transformacije predmeta i oblika, sam proces zamjenjuje dokumentacijom u obliku fotografija i videozapisa. Ova umjetnost naglašava važnost procesa nad krajnjim rezultatom.

e) Zemljana umjetnost (Land Art)

Zemljana umjetnost (ili umjetnost pejzaža) je podvrsta konceptualne umjetnosti koja se temelji na intervenciji u prirodni pejzaž kako bi se stvorili vizualno-ambijentalni efekti. Ova umjetnost teži sjedinjenju umjetničkog djela s prirodom, čineći djelo dijelom okruženja. Umjetnici koriste organske materijale poput zemlje, kamenja, drveta (grane, lišće), vode, kao i prerađene materijale poput betona, asfalta, metala i drugih minerala.

Djela se često izrađuju u velikim dimenzijama, tako da su u cjelini vidljiva iz vazdušne perspektive. Budući da su ova djela izložena vremenskim uticajima, obično nemaju dug vijek trajanja i nakon izvođenja prezentuju se kroz fotografije i video materijal. U ovoj vrsti umjetnosti, ideja i proces njenog oblikovanja važniji su od samog konačnog rezultata.

لندآرت «الهه‌ها و ماهی‌ها»، اثر احمد نادعلیان

v) Video umjetnost

Video umjetnost je jedan od najčešće korištenih oblika novih umjetničkih medija, koji se temelji na pokretnim slikama i obuhvata zvukovne i vizuelne podatke. Ova vrsta umjetnosti, iako dijeli određene sličnosti s televizijom i eksperimentalnim filmom, ipak se po metodi i svrsi jasno razlikuje od njih i svrstava se u konceptualnu i vizuelnu umjetnost.

Kao i u drugim vrstama konceptualne umjetnosti, u video umjetnosti ideja ima prednost nad izvedbom. Sadržaj djela i način njegove upotrebe u potpunosti su podređeni prenošenju određene ideje. Također, okruženje, način prezentacije i reakcija gledatelja predstavljaju ključne elemente video umjetnosti.

Video umjetnost ne slijedi filmska pravila kao što su zaplet, naracija, dijalog ili monolog. Ako se takvi elementi i pojave, koriste se radi eksperimentisanja s pojmovima poput vremena ili kako bi se izazvao određeni mentalni doživljaj kroz varijaciju i ponavljanje nedokumentarnih tema.

Jedna od savremenih formi video umjetnosti je video instalacija, koja nastaje kombinacijom video tehnologije i instalacione umjetnosti. U ovoj metodi, umjetnik koristi prostor kako bi aktivno uključio posmatrača u proces formiranja djela. Video instalacija stvara interaktivno okruženje, gdje se gledatelj postepeno uvodi u film i tok događaja postaje dijelom njegovog fizičkog i mentalnog prisustva.

ویدیو اینستالیشن «شهر فرنگ»، اثر امیر راد

z) Instalaciona umjetnost (čideman/čidman – „installation art“) Instalacija je jedna od konceptualnih i najčešće korištenih formi savremene umjetnosti, koja se ogleda u postavljanju i aranžiranju trodimenzionalnih objekata u otvorenom ili zatvorenom prostoru, s ciljem da izmijeni percepciju prostora kod posmatrača.

Za razliku od skulpture, koja se obično oslanja na formu, instalaciona umjetnost se ne ograničava na određeni oblik – ona koristi različite metode i medije kako bi uticala na okruženje i emocionalno ili misaono djelovala na posmatrača.

Iako potiče iz vizuelnih umjetnosti, instalacija nije ograničena samo na galerije i muzeje – može se prikazivati i u drugim javnim ili privatnim prostorima. Ponekad se čak dizajnira isključivo za određeno mjesto, tako da ideja i izgled djela zavise od konkretne lokacije za koju je zamišljeno.

Ključni element instalacione umjetnosti je interakcija s publikom. Često se dešava da gledalac ne ostaje samo posmatrač, već postaje dio same instalacije, učestvujući u njenom oblikovanju i doživljaju.

U zavisnosti od ideje, izvedbe i okruženja, u instalacionoj umjetnosti se mogu koristiti najrazličitiji materijali i elementi: svakodnevni predmeti, prisustvo ljudi, svjetlost, zvuk, muzika, video, fotografije, računari, internet i drugi digitalni mediji.

چیدمان «صلح» اثر محمد تقی‌پور

h) Umjetnost zvuka (Sound art)

Umjetnost zvuka je savremena interdisciplinarna forma umjetnosti koja, pored svoje auditivne (slušne) dimenzije, posebnu pažnju posvećuje vizuelnim, slikovnim i prostornim aspektima zvuka. Iako dijeli zajedničku osnovu s muzikom (zvuk kao sirov materijal), ova umjetnost prevazilazi muzičke okvire: umjesto da se fokusira na muzičku strukturu ili kompoziciju, ona se usmjerava na proces stvaranja, prostor i kontekst u kojem zvuk nastaje.

Za razliku od tradicionalne muzike koja je često linearna i narativna, u umjetnosti zvuka vrijeme je zgnječeno, rastegnuto ili zamrznuto – nije važno da li gledalac čuje sve: doživljaj je individualan i ne zavisi nužno od kompletne „izvedbe“. Umjetnost zvuka je usmjerenija ka publici nego ka autoru (za razliku od klasične muzike koja je često kompozitorocentrična).

Ova vrsta umjetnosti se najčešće izvodi u galerijama, muzejima ili specifičnim javnim prostorima, često u obliku zvučnih instalacija (sound installations). U realizaciji koristi tradicionalne i savremene tehnologije za produkciju zvuka – poput zvučnika, mikrofona, snimljenih zvukova, interaktivnih uređaja, senzora i sl.

i) Multimedijalna umjetnost (Multimedia art)

Multimedijalna umjetnost je rasprostranjen pravac u savremenim vizuelnim umjetnostima, koji kombinuje različite medije kako bi ostvario komunikaciju s publikom. Njena osnovna karakteristika je fokus na povezivanje i spajanje vizuelnih, auditivnih i digitalnih elemenata, najčešće unutar elektronskog ili digitalnog okruženja.

U ovoj umjetnosti često dolazi do ukrštanja različitih medija: vizuelne umjetnosti (npr. slikarstvo, crtež, fotografija, skulptura), audiovizuelni materijali (zvuk, video, animacija), elektronska muzika i digitalne tehnologije. Ovakva djela se najčešće predstavljaju u galerijama i muzejima, u vidu instalacija, interaktivnih prostora ili digitalnih ambijenata.

Jedna od ključnih odlika multimedijalne umjetnosti je aktivno uključivanje publike: posmatrač nije samo pasivni gledalac, već učestvuje u stvaranju značenja, često kroz više čula – ne samo vid i sluh, već i miris, dodir i kretanje. Ova forma umjetnosti predstavlja dinamičnu, višeslojnu i interaktivnu komunikaciju između umjetnika, tehnologije i posmatrača.