Kamal-ol-Molk; trajni začetnik novog pravca u historiji iranskog slikarstva

Mohammad Ghaffari, poznat kao Kamal-ol-Molk, rođen je oko 1226. hidžretske solarne godine (oko 1847. po gregorijanskom kalendaru) u Kašanu. Odrastao je u porodici u kojoj su se uz njega razvijali i neki drugi poznati slikari iz doba Kadžara, poput Abulhasana Ghaffarija, Sani'-ol-Molka Ghaffarija, Abulhasana Salisa (Jahja-khan Ghaffarija), Alireze Ghaffarija, Masuda Ghaffarija, Abuturaba Ghaffarija i drugih. Mohammad je osnovno obrazovanje stekao u Kašanu, a u tinejdžerskim godinama preselio se u Teheran gdje je nastavio školovanje u Dar-ol-Fonunu, učio persijski, francuski jezik i predmete poput historije i slikarstva. Osim što je pohađao različite časove, usavršavao se i u slikarstvu kod učitelja slikarstva u Dar-ol-Fonunu. Krajem treće godine školovanja, portret koji je ovaj mladi slikar nacrtao od upravnika škole privukao je pažnju Naserdina Šaha Kadžara, koji je tada posjetio školu. Taj portret je impresionirao Naserdina Šaha, koji je nakon toga ohrabrio Mohammada Ghaffarija, pozvao ga u svoj dvor i ubrzo mu dao titulu „Naqqāš-bāši“ (glavni slikar) i mjesto ličnog sluge. Od tog perioda pa do kraja vladavine Kadžara, Mohammad Ghaffari bio je službeni dvorni slikar. Godine 1310. po hidžretskom lunarnom kalendaru (oko 1892. po gregorijanskom) Naserdin Šah mu je dodijelio titulu „Kamal-ol-Molk“. Kamal-ol-Molk je potpisujući se kao Naqqāš-bāši, stvorio oko 170 djela, od kojih je danas sačuvan samo mali broj.

خودنگاره‌ای از کمال‌الملک با تکنیک آبرنگ، ۱۳۳۶ هجری شمسی

Prva slika na kojoj se nalazi potpis Kamal-ol-Molka poznata je pod nazivom „Dvorana ogledala“ i prikazuje Naserdin Šaha u sredini dvorane ogledala palače Golestan. Nakon što je Naserdin Šah ubijen, Kamal-ol-Molk je u prvoj godini vladavine Muzafferedina Šaha (1314. h.g.) otputovao u Evropu, gdje je proveo oko tri godine i nešto više u gradovima Firenca, Rim i Pariz. Većinu svog vremena u Evropi posvetio je proučavanju djela velikana tog doba poput Mikelanđela, Rafaela, Ticina, Rembranta i drugih, trudeći se da iz njih crpi inspiraciju. Godine provedene u Parizu (oko 1900.) poklopile su se sa krajem impresionizma i početkom novih umjetničkih pravaca u Evropi, ali on se nije zanimao za ove nove pravce, već je ostao vjeran proučavanju starih majstora.

Putovanje u Evropu imalo je značajan uticaj, naročito u tehničkom smislu, na slikarstvo Kamal-ol-Molka. Nakon povratka u Iran oko 1318. h.g., naredne tri godine je radio na nekoliko naručenih djela za Muzafferedina Šaha, ali većina tih narudžbi nije odgovarala njegovom ukusu i stilu, što je dovelo do nesuglasica između njega i šaha. Godine 1321. h.g. Kamal-ol-Molk je otišao u Irak radi posjete svetim gradovima, a tokom boravka u Kerbeli naslikao je nekoliko svojih najboljih djela, uključujući „Trg u Kerbeli“, „Jevrejin vidovnjak iz Bagdada“, „Zlatara iz Bagdada i njegovog učenika“, „Spavajućeg Arapa“ i druge. Godine 1323. h.g. vratio se u Iran, gdje mu se šah izvinio. Ipak, Kamal-ol-Molk je izgovarao drhtavicu ruke kao razlog da odbija narudžbe. Povratak Kamal-ol-Molka u Iran desio se u doba ustavnog pokreta (Konstitucionalizma), a budući da je ovaj slikar bio svjestan uticaja tog pokreta na poboljšanje položaja naroda, posredno je sarađivao s njim prevodeći djela mislilaca poput Žan-Žak Rusoa i drugih francuskih zagovornika slobode.

مشهدی‌ناصر، رنگ‌روغن روی کرباس، ۱۳۰۳ هجری شمسی

Godine 1329. po savjetu Kamal-ol-Molka i pod njegovim nadzorom i upravom, u Teheranu je osnovana prva umjetnička škola u Iranu, inspirisana evropskim umjetničkim školama. U toj školi je obrazovano mnogo slikara i vajara koji su u proteklih pola stoljeća nastavili putem Kamal-ol-Molka. Prije i u isto vrijeme sa Kamal-ol-Molkom djelovali su i drugi ugledni slikari poput Sani-ol-Molka, Mahmud Hana (Melk-ol-Šo'ara Saba) i nekoliko drugih, ali danas nijedan od njih ne može se mjeriti popularnošću i ugledom sa Kamal-ol-Molkom.

Ugled i društveni uspjeh ovog znamenitog slikara treba tražiti u faktorima koji su direktno povezani sa društvenim i kulturnim okolnostima vremena Kamal-ol-Molka. S jedne strane, tadašnje društvo je potencijalno težilo izraženim društvenim i kulturnim promjenama, a slikarski stil Kajarskog perioda, koji je bio inspirisan iranskom minijaturom, više nije mogao opstati ni sadržajno ni formalno. S druge strane, zapadni kulturni uticaj u Iranu, koji je započeo još za Safavida, tada je dosegao nivo da snažno utiče na mišljenje i ukus mnogih umjetnika tog doba. Kamal-ol-Molk je svojim djelovanjem, prilagođenim vremenu u kojem je živio, uspio dati adekvatan odgovor na potrebu društva za intelektualnom i umjetničkom transformacijom, što je bilo temelj njegove uspješnosti.

Druge faktore uspjeha činili su njegove lične osobine, način života, gubitak vida i tehnička vještina, što je od njega stvorilo i legendarnog slikara. Drugim riječima, Kamal-ol-Molk predstavlja tačku na kojoj je završena tradicija klasične umjetnosti i započela ozbiljna era umjetnosti koja je u velikoj mjeri crpila iz zapadne umjetnosti. Iako je uticaj zapadne umjetnosti postojao i ranije, on se kod prethodnih iranskih slikara uglavnom stopio s lokalnim tradicijama, dok je kod Kamal-ol-Molka polako došlo do potiskivanja tradicionalnih iranskih slikarskih normi u korist evropskih klasičnih standarda.

Najvažnija umjetnička uloga Kamal-ol-Molka, kao prekretnice u historiji iranskog slikarstva, bila je njegovo precizno i detaljno suočavanje s prirodom. Tradicionalno iransko slikarstvo kretalo se u antinaturalističkom duhu, što je bilo u skladu s njegovim duhovnim i mističnim sadržajem. Međutim, Kamal-ol-Molk, nakon što su prethodni slikari pokušavali s naturalizmom, odlučio je potpuno odbaciti simbolički pristup prirodi i evoluirao je svoj rad od grubog naturalizma do zrelog naturalizma, ponekad se približavajući i realizmu.

فالگیر بغدادی، رنگ‌روغن روی کرباس، ۱۲۷۷ هجری شمسی

Podjela djela Kamal-ol-Molka

Djela Kamal-ol-Molka mogu se podijeliti u tri jasno određene faze, zasnovano na različitim periodima njegovog života: djela stvorena prije putovanja u Evropu, djela nastala tokom putovanja u Evropu i djela stvorena nakon povratka iz Evrope.

Slijedi kratak pregled svake od ovih faza:

a) Djela prije putovanja u Evropu

Prije nego što je dobio titulu “nagaš-baši” (glavni dvorski slikar), Kamal-ol-Molk je četiri godine radio na dvoru. Najstarije njegovo djelo iz ovog perioda koje je dostupno za pregled je slika pod nazivom „Državni kamp“ nastala 1299. h.g. (1879/1880. po gregorijanskom kalendaru) i potpisana titulom nagaš-baši. Između tog datuma i stvaranja slike „Ogledalna dvorana“ potpisane kao Kamal-ol-Molk, nastalo je mnogo radova koji se uglavnom bave životom i atmosferom kajarskog dvora. Većina tih djela su pejzaži sa vrlo malo likova, a ako se pojave ljudi, oni su veoma mali i smješteni unutar prirodnog okruženja. Tehnika tih ranijih djela često je bila žurna i donekle slaba.

Međutim, u kasnijim djelima ovog perioda, pored bližeg pristupa glavnoj temi i bolje izabrane kompozicije, primjetan je i napredniji tehnički nivo koji omogućava precizniji prikaz prirode. Ova osobina jasno se vidi u djelima kao što su: „Dvostruki vodopad“, „Palača Golestan“, „Mirno mjesto Karimkhani“, „Vrt palače Golestan“, „Pogled na selo Imamije“, „Pogled na Baš-gard“, „Pogled na dolinu Zanusi“ i slično.

U posljednjim radovima ovog perioda Kamal-ol-Molk počinje obraćati više pažnje na ljude i kombinovanje više likova na slici; primjeri su: „Portret ujaka Sadika iz Širaza“, „Dvorjanin dvorca koji prodaje staru odjeću Jevrejima“ i „Lovci, dvije djevojke prosjakinje“. U ovim novijim djelima, likovi, kao i ostali elementi slike, nisu dinamični, nemaju život i ne postoji logična veza među njima, ali što se tiče tehnike, ona je zrelija i snažnija u poređenju sa ranijim radovima, a slikar je stekao bolje tehničke mogućnosti za precizan prikaz prirode. Neki pejzaži s kraja ovog perioda, kao što su prikazi palače Golestan, dvostrukog vodopada, doline Zanusi i Baš-garda, ističu se svojom ljepotom i ne svode se samo na suvo bilježenje prirode.

Pretpostavlja se da je posljednja slika koju je Kamal-ol-Molk potpisao kao nagaš-baši djelo pod nazivom „Ramāl“ (vidovnjak), koje se smatra njegovom najsnažnijom kompozicijom likova do tada i jasno pokazuje njegovu vještinu u koloritu i preciznom prikazu prirode. Likovi su relativno dobro oblikovani i imaju logične međusobne odnose.

تالار آینه، رنگ روغن روی کرباس، ۱۲۷۴ هجری شمسی

Slika „Ogledalna dvorana“ jedna je od najpoznatijih djela Kamal-ol-Molka, iako nije njegovo najbolje djelo. Iako je posvećena velika pažnja preciznom prikazu odraza predmeta u ogledalima na plafonu i zidovima, kompozicija pati od slabosti u perspektivi. Ipak, u ovom radu postoje upečatljive ljepote koje su više tehničke prirode i upravo zbog toga izazivaju divljenje i oduševljenje široke publike. Nakon „Ogledalne dvorane“ i prije putovanja u Evropu, vjerovatno je Kamal-ol-Molk naslikao još nekoliko djela, kao što je, na primjer, slika „Jedan Egipćanin“.

b) Djela nastala tokom putovanja u Evropu

U ovom periodu Kamal-ol-Molk je vrlo pažljivo i precizno kopirao radove velikana evropske umjetnosti. Neki stručnjaci smatraju da slike koje je Kamal-ol-Molk napravio u ovom periodu prema djelima majstora poput Rembranta i drugih, ne odstupaju mnogo od originala, osim što su boje na njegovim kopijama čišće i zrelije. Ne čini se da je Kamal-ol-Molk u ovom periodu stvorio originalna djela osim ovih kopija velikih majstora svjetske umjetnosti.

c) Djela nakon povratka iz Evrope

Najvažnije djelo koje je Kamal-ol-Molk naslikao neposredno nakon povratka iz Evrope je „Zlatara i njegov šegrt“. Ovo djelo pokazuje koheziju, snagu i vještinu koje je Kamal-ol-Molk stekao tokom svog evropskog putovanja. Na slici se vide uticaji Rembrantovog osvjetljenja. Međutim, zanimljivo je da je siromašni zlatarski dućan pretvoren u čisto, uredno i luksuzno okruženje. Kamal-ol-Molk je potom putovao u Kerbalu. Tokom tog putovanja stvorio je dva značajna djela koja predstavljaju vrhunac njegovog stvaralaštva i približavaju ga realizmu. Jedno od tih djela naziva se „Jevrejski proricatelj sudbine“ i nema slabosti koje su se mogle primijetiti u njegovim ranijim radovima, niti sadrži elemente koje kasniji radovi ovog umjetnika nisu imali. Osvjetljenje koje je u slici „Zlatara i njegovog šegrta“ doprinijelo luksuznom i elegantnom ambijentu ovdje je prirodno i stvarno, te je u skladu sa likovima, pomažući da se prikažu osobine bogatog života majke i kćerke, kao i vedrina i živost proricatelja i njegovog saradnika.

میدان کربلا، رنگ روغن روی بوم، 1281 هجری شمسی

ا

Još jedno značajno djelo koje je Kamal-ol-Molk stvorio tokom svog putovanja u Kerbalu poznato je pod nazivom „Pogled na trg Kerbale“. Ova slika predstavlja izuzetak među pejzažima Kamal-ol-Molka, jer je to jedino njegovo djelo u kojem je pažnja usmjerena na izgled grada, a ljudi prikazani na slici su najaktivniji likovi u njegovim pejzažima. Iako izgleda kao da su likovi zamrznuti u jednom trenutku vremena, tema slike, za razliku od drugih njegovih djela, prikazuje običnu zgradu u gradu i svakodnevne ljude. U ovom djelu slikar i dalje drži distancu od ljudi i promatra ih s balkona zgrade, još uvijek nije kročio u užurbani život ispod.

Nakon povratka iz Kerbale, Kamal-ol-Molk je, do kraja svog mandata na čelu škole „Sanaye Mostazrafe“, stvorio još djela, među kojima su dva autoportreta, portret zapovjednika Asada, portret Sani’-od-Doule, portret Mohammada Hassana Forugija, kao i četiri pejzaža i jedna mrtva priroda. Još jedan značajan portret je poluprofil koji je slikar napravio od sebe samog, a koji dobro oslikava ličnost kakvu su mu savremenici pripisivali. Među pomenuta četiri pejzaža, slika „Seoska koliba“ ima poseban značaj. Ljepota tog djela je živa i stvarna, kao da je slikar uronjen u prirodu i prenosi gledatelju zvuk mirnog potoka i spokoj koji se osjeća pod sjenom drveća.

Kamal-ol-Molk je za života ostavio oporuku da nakon smrti bude sahranjen u svojoj privatnoj bašti u Husajnabadu, ali nakon njegove smrti 1319. hidžretske godine (oko 1901. godine po gregorijanskom kalendaru), njegovo tijelo je položeno u Nišaburu, pored iranskog pjesnika i duhovnog mistika Šejha Feridudina Atara Nišaburija. Taj događaj omogućio je izgradnju dostojnog mauzoleja za ovog vrhunskog iranskog slikara. Na nadgrobnoj ploči Kamal-ol-Molka urezana je ova poznata rečenica: „Onaj koji je vječan i trajan jeste samo Bog.“

زرگر بغدادی، رنگ روغن روی کرباس، 1280 هجری شمسی

Slike Kamal-ol-Molka

Među najznačajnijim slikama Kamal-ol-Molka mogu se spomenuti: Trg Kerbala, Dvorana ogledala, Zlatar iz Bagdada, Gatar iz Bagdada, Pogled na palatu Šahrestanak, Pogled na izvore Šahrestanak, Pogled na Klar-dasht, Bazeni Sahibqeraniye, Bazeni u Palati Soltanabad, Portret Seyda Nasrullaha Tagavija, Portret Vosuq-od-Dule, Bašta Šah u Teheranu, Mošedi Naser, Rimal (Gatar), Portret slikara, Carski kamp u gradu Nur, Ubijena ptica, Pogled na Lar, Pejzaž, Carski logor i drugi. Zlatar iz Bagdada, ulje na platnu, godina 1280 po hidžri (oko 1901. po gregorijanskom kalendaru).