Iranski miniatureski slikarstvo; umjetnost zabilježena na listi svjetske nematerijalne kulturne baštine čovječanstva

Iransko miniature slikarstvo, koje spada u razne grane likovnih umjetnosti, predstavlja autentičnu, lijepu, maštovitu, nježnu, delikatnu i privlačnu umjetnost, sastavljenu od tradicionalnih sitnih ilustracija koje su i dekorativne i funkcionalne. Iranska miniatura ima duboku unutrašnju i spoljašnju povezanost sa mitskim, epskim, sufijskim i lirskim tekstovima, i često crpi svoje teme iz ovih izvora. Zbog toga je slikovni jezik iranske miniatura metaforičan i uglavnom podređen slikama i ukrasima iz književnosti.

Iransko miniature slikarstvo je snažno povezano s kaligrafijom, a najistaknutije primjere te povezanosti možemo naći u rukopisima kao što su Šahname Ferdowsija, Bustan i Golestan Sa'dija, Khamseh Nezāmīja, Divan Hafeza i Haft Orang Džāmīja.

Iranska miniatura potiče iz filozofsko-sufijske misli usklađene s iranskim duhom, i iranski slikar nikada nije imao za cilj realizam; umjesto toga, koristeći liniju, površinu i boju, prikazuje svoj zamišljeni svijet. Iranski slikar ne nastoji samo biti ogledalo prirode ni prikazati ono što vidi u umanjenom obliku; on želi ispričati i vanjski i unutrašnji izgled prirode kroz oblik, boju i prostor, ostavljajući trag svoje kreativne mašte.

ساقی، اثر رضا عباسی، قرن هفدهم هجری قمری

Istorija miniature slikarstva u Iranu

Arheolozi su tokom proteklih godina u planinskim oblastima Lorestana otkrili pećine čije su zidove oslikali ljudi pećinskog doba, što otkriva mnogo važnih detalja i pokazuje korene iranskog slikarstva u kasnijim periodima. Na primer, pronađeni su nalazi na brdu Melijan u Farsu koji su oslikani oker, glinenom bojom i crnom bojom. Otkrića čaša, keramike, bronzanih predmeta i drugih starih iranskih umetničkih dela širom zemlje jasno ukazuju na kontinuitet iranskog miniature slikarstva. Dela pronađena u područjima kao što su Silak, Česhme Ali, Zivije, Marlik i drugim mestima pokazuju izvanredan napredak vizuelnih umetnosti drevnog Irana.

Međutim, pod pojmom iransko miniature slikarstvo podrazumevaju se slikarski i ilustratorski običaji kojima su se iranski umetnici bavili nakon dolaska islama. Ove tradicije imaju korene u ilustracijama i marginama verskih knjiga iz doba Sasanaida. To se može videti iz sličnosti prvih islamskih slika sa bogatom slikovnom baštinom proroka Manija. Iransko miniature slikarstvo, poput svog zapadnog pandana, počinje sa oslikavanjem i iluminacijom rukopisa (ukrašavanjem knjiga), a postepeno se oslobađa od same ukrasne funkcije knjiga.

Ova umetnost i njene različite forme, uključujući slikarstvo, iluminaciju, zlatotisak i motive cveća i ptica, mogu se podeliti u nekoliko škola koje su dobile nazive po dinastijama koje su vladale Iranom ili njihovim prestonicama. Ova podela, koja i danas ima značaj u proučavanju iranskog miniature slikarstva, potiče od izložbe u Burlington Houseu u Engleskoj 1931. godine, gde su prvi put javno prikazani primeri stare iranske slike.

 

رزم همای و همایون، اثر جنید سلطانی، قرن هشتم هجری قمری

Vrste miniature slikarstva

Iransko miniature slikarstvo obuhvata umetnosti kao što su tradicionalno slikarstvo, iluminacija (tazhib), kaligrafsko ukrašavanje (tash’ir) i izrada motiva cvetova i ptica (gol-o morgh). Zajedničke tačke ovih umetnosti su način crtanja, bojenja, izvođenja i sprovođenja tehnika kao što su pozlaćivanje, ukrašavanje perlama, oblačenje oblaka i pravljenje okvira. Još jedna osnovna osobina različitih oblika iranskog miniature slikarstva je njihova međusobna povezanost — ponekad se sve ove tehnike kombinuju u jednoj umetničkoj kompoziciji, a ponekad se koriste kao potpuno odvojeni pravci.

Dalje ćemo ukratko predstaviti vrste miniature slikarstva:

a) Tradicionalno slikarstvo

Ovaj termin označava prikazivanje i oslikavanje stvarnih ili zamišljenih motiva na podlogama kao što su papir, karton, a ponekad i platno ili zidovi. Ova vrsta miniature ima korene u starim slikarskim tradicijama, istorijskim školama miniature, iluminiranim listovima (nezavisnim minijaturama) i naročito u ilustraciji rukopisa. Tradicionalno iransko slikarstvo prati posebna pravila u izboru tema, likova, kompozicije i drugih elemenata, koja su fiksna i razlikuju se od drugih slikarskih pravaca.

 نگارگری به سبک تذهیب، اثر محسن آقامیری

ب) تذهیب

Tazhib (iluminacija) podrazumijeva dizajn, crtanje, pozlaćivanje i bojanje sitnih geometrijskih i apstraktnih motiva na marginama ili unutar teksta knjiga i kaligrafskih djela. Osnova ove vrste miniature je često predstavljena polukružnim linijama i kružnim kompozicijama poznatim kao islami (eslimi). Najčešći i najvažniji elementi tazhiba su: pozlaćivanje, ukrašavanje perlama, crtanje okvira, oblačenje oblaka, islami, kta’i (cvjetni motivi), šemse (sunčev motiv), šarfe, tornj (centralni cvjetni motiv), lečki (uglovni motivi), lečki-tornj, betedžeghe (stilizovani listovi), čvorovi, serluh (naslovni motiv), naznake i vagire — mnogi od ovih motiva se koriste ne samo u miniature slikarstvu i ukrašavanju knjiga, već i u drugim primijenjenim umjetnostima i zanatima.

ج) تشعیر

Taš’ir označava ukrasne monotone ili dvobojne motive koji se nalaze na marginama ilustracija, rukopisa i korica starih rukotvorina. Riječ taš’ir potiče od arapske riječi za dlaku, jer se ovdje koristi veoma tanka četkica (kao dlaka) za crtanje. Taš’ir se dijeli na dvije glavne vrste: biljne i životinjske motive. Biljni taš’ir koristi apstraktne oblike cvjetova, listova i grana drveća i biljaka. Životinjski taš’ir prikazuje različite vrste ptica i stvarnih ili mitskih životinja poput zmaja, lava, vuka, lisice, jelena, srne, zečeva, simurga, leoparda i nojeva. Životinjski taš’ir se dalje dijeli na dvije vrste: lovački (nahdžiri) i borbeni (gereft-o-gir). U lovačkom tipu prikazani su jahači koji love i gađaju lukom, dok borbeni prikazuje jurnjavu, hvatanje i borbu životinja (divljih zvijeri).

ضامن آهو، اثر استاد محمود فرشچیان

د) گل‌ومرغ‌سازی

Ovaj izraz se odnosi na vrstu tradicionalne dekorativne miniature čiji su glavni motivi cvijeće i ptice. Ovaj stil slikarstva, zajedno sa tazhibom i taš’irom, smatra se jednom od praktičnih i funkcionalnih grana ove stare tradicionalne umjetnosti. U malim slikama i na posudama s motivima cvijeća i ptica, često se prikazuju cvjetovi poput muhammedija i ljiljana zajedno sa pticama kao što su slavuji, golubovi i vrabci. Ova vrsta miniature uglavnom se koristi za ukrašavanje sanduka, kutija za olovke, okvira za ogledala i korica rukopisnih knjiga, naročito Kur’ana.

گل و مرغ، اثر مجید مهرگان، 1368 هجری شمسی

 

Škole miniatures (maktabi-ye negargari)

Podjela škola miniatures u Iranu zasnovana je na sjedištu tadašnje imperije koja je vladala zemljom; to znači da su se umjetnici iz različitih krajeva zemlje okupljali i radili tamo gdje je bilo sjedište vlasti. Na primjer, kada je centar Timurove imperije bio u Heratu, nastala je Heratska škola, ili kada je glavni grad preseljen u Tabriz, Kazvin i Esfahan, pojavile su se škole Tabriz, Kazvin i Esfahan. Naravno, to ne znači da u drugim gradovima nije bilo umjetnosti miniatures. Okupljanje umjetnika na jednom mjestu ostavilo je trag na stil i način rada, oblikujući karakteristike svake škole.

Prema tome, najvažnije škole miniatures su: Abasijska (Bagdad), Selđuška, Ilhanidska (Tabriz), Širaz, Džalajirska (Tabriz-Bagdad), Herat, Safavidska i Esfahanska. U nastavku ćemo ukratko opisati svaku od ovih škola:

A) Abasijska škola

U drugom stoljeću po Hidžri, u prijestolnici Abasidske dinastije, Bagdadu, formirala se Abasijska škola. Preostali radovi ove škole pod uticajem su Bizantske umjetnosti (istočni Rim) s jedne strane, a s druge strane duguju mnogo umjetnosti Irana (Sasanidskog perioda). U Abasijskoj školi, miniatures se uglavnom ograničavaju na tazhib (pozlatu) i ilustraciju vjerskih knjiga te prikazivanje ne-arapskih motiva. Prisustvo iranskih umjetnika u stvaranju ovih knjiga i nastavak određenih iranskih slikarskih tradicija postupno je stvorilo uslove za razvoj nezavisne iranske miniatures. Iako nosi ime Bagdad, ova škola nikada nije bila čisto arapska, jer su mnogi iluminirani rukopisi iz tog perioda rađeni i u drugim centrima pod selđuškom vlašću. Likovi na slikama imaju izgled semitske rase, dugi nos i dugu crnu bradu, a često su prikazani veseo i energični.

B) Selđuška škola

Ova škola se smatra prvom iranskom školom miniatures po vremenu (četvrto stoljeće po Hidžri) i djelimično se preklapa sa Abasijskom školom u Bagdadu. U miniatures ove škole i dalje je vidljiv uticaj Bagdadskog stila, a pored toga pojavljuju se novi uticaji Sasanidske i kineske umjetnosti. U iluminacijama rukopisa kao što su "Varka i Golšah" i "Samak Ajar" – jedine iluminirane perzijske knjige te škole – ukrasi i motive su jasno iscrtani i postavljeni na obojenu pozadinu. Likovi imaju bademaste oči i aureolu oko glave, a pozadine su ukrašene cvijećem, biljkama ili islamskim geometrijskim motivima.

C) Ilhanidska škola

Nastaje u Tabrizu nakon pada Mongolske Ilhanidske vlasti nad Iranom. Istovremena vladavina Mongola nad Kinom i Iranom uspostavila je kulturne veze između ove dvije zemlje i uticala na kinesku umjetnost u iranskoj miniatures. Raznovrsnije boje, naglasak na pejzažu, veća pažnja detaljima, šrafiranje i prikaz elemenata kao što su zmajevi, planine, oblaci, stijene i složeni cvjetni motivi, predstavljaju kineske uticaje u Ilhanidskoj školi. Tragovi bizantske umjetnosti su i dalje slabo vidljivi.

D) Širazska škola

Širazska škola formirana je u vrijeme Ilhanidske vlasti u Širazu, koji je izbjegao mongolska osvajanja. Stil ove škole prati Selđušku školu i manje je pod kineskim uticajem. Karakteristike Širazske škole uključuju zaobljene brežuljke, visoku horizont liniju, cvijećem prekrivenu zemlju, vitke ljude sa velikim glavama, prikaze lica u tri četvrtine i brade, slobodan i fluidan crtež, jednostavne boje i upotrebu toplih nijansi.

E) Džalajirska škola

Formirana je nakon pada Ilhanidske vlasti, kada su Džalajiri zavladali njihovim područjem (Tabriz-Bagdad). Kineski i bizantski elementi polako nestaju, a miniatures se usklađuju s poetskim, maštovitim i idealističkim svijetom Irana. Karakteristike ove škole uključuju široku paletu boja, prikaze ukrašenih vrata i zidova, ritmičke senzacije i geometriju, pejzaže prekrivene cvijećem i drvećem, nezavisnost slike od teksta i izdužene likove sa zaobljenim licima.

F) Heratska škola

Ova škola se razvila u vrijeme vladavine Šahruha (Timurovog sina) u Heratu i dosegla vrhunac za vrijeme sultana Husejna Bajkara. Ključna osobina ove škole je potpuno uklanjanje kineskih elemenata i stvaranje potpuno iranskog stila baziranog na dostignućima Širazske škole. U Heratskim miniatures boje su bogatije, kompozicije potpunije (uglavnom kružne), veća pažnja posvećena ljudima i njihovom stvarnom prisustvu, likovi su dinamičniji, a ukrasi upečatljiviji. Ova škola je prvi put proširila teme izvan tradicionalnih, obraćajući pažnju i na svakodnevne životne prizore i izraze ljudi. Također, tu se javljaju prve samostalne slike (npr. portreti i pojedinačne ilustracije koje nisu dio knjiga).

G) Safavidska škola

Safavidska škola predstavlja nastavak Heratske škole i njenih jedinstvenih dostignuća, čiji su osnivači poznati slikari poput Kemaleddina Behzada i njegovih učenika. Karakteristike ove škole uključuju upotrebu komplementarnih i sjajnih boja u prikazu pejzaža i ljudi, bogate i složene portrete, kombinacije ljudskih i arhitektonskih motiva, raznovrsne pejzaže uklopljene u arhitekturu i prisustvo ljudi, spiralne i kružne kompozicije, te modernu modnu odjeću.

H) Esfahanska škola

Esfahanska škola je nastala u doba vladavine šaha Abbasa Safavida u Esfahanu. U ovom periodu miniatures se udaljava od ilustracije knjiga i postaje samostalna umjetnost (na primjer, samostalne slike na papiru). Ova nezavisnost slika dovodi do promjena kao što su portretiranje pojedinačnih lica, veći naglasak na crtež, smanjenje važnosti dekorativnih boja, prekid veze likova s njihovom okolinom i nastojanje da se prikažu realističniji izrazi i fizički izgled likova. Također, u Esfahanskoj školi javlja se i vrsta zidnog slikarstva koja ima kvalitet sličan miniatures na papiru, kako u dizajnu, tako i u boji.!

نگاره گنبد بهرام، اثر هادی تجویدی

Miniature nakon Esfahanske škole

Iranska miniatura, nakon Safavidske škole, prateći kulturne promjene i promjene ukusa naroda, kreće novim putem. U ovom novom pravcu, specifične tradicije miniatures postepeno se napuštaju, a umjesto njih se polako uvodi zapadnjački naturalistički stil slikanja. Tokom ovog dugog perioda koji traje do kraja vladavine Kadžara, miniatura se pojavljuje u drugim slikarskim tehnikama kao diskretan element, ili se koristi praktično u ukrasnim tehnikama poput tazhiba (pozlate), taš'ira (finog crteža) i “gol-o morgh” (cvijet i ptica) u izradi kutijica za pisanje, korica knjiga, ogledala i slično.

Početkom vladavine Pehlavija, pokrenut je novi pokušaj oživljavanja miniature i povratka specifičnim tradicijama ove umjetnosti. Ovaj pokret, koji je imao i školsku formu, nastojao je prilagoditi miniature savremenom ukusu. Promjene koje su uvedene uključuju prikazivanje autentičnijih iranskih lica, poštivanje perspektive, bojenje s različitim nijansama, precizniju reprodukciju i upotrebu većih pozadina. Ove promjene su sačuvale tradicionalni duh miniatures, a njihovi rezultati vidljivi su i u današnjim iranskim radovima.

Miniature u doba Islamske revolucije

Islamska revolucija donijela je novu eru u umjetnosti iranske miniature. Umjetnici su od samog početka revolucije, uz podršku revolucionarnih vrijednosti i ciljeva, stvarali značajna umjetnička djela. Među njima, profesor Mahmoud Farshchian, koji je već bio postigao visok nivo majstorstva, uspio je kroz svoj stil, nastao iz dubokog poznavanja tradicije miniature i umjetničkog iskustva, stvoriti djela koja snažno izražavaju jezik i duh iranskog naroda u periodu revolucije.

 

نگاره به امید آزادی قدس، اثر مینا صدری

Neki od učenika Mahmouda Farshchiana, iako su u poređenju s njim stvorili manje umjetničkih djela, ipak su donijeli nadu u stvaranje novog jezika koji je u skladu sa zahtjevima Islamske revolucije. Jedna od važnih obaveza umjetnika miniatura u eri revolucije bila je protest protiv zločina tirana i nepravdi koje su činili nad potlačenima širom svijeta. Također, prikazivanje duha borbe, otpora, žrtvovanja i šehadeta (mučeništva) bilo je jedan od čestih motiva u djelima umjetnika tog perioda.

Iranska miniatura je 2020. godine (1399 po iranskom kalendaru) zajedno sa Turskom, Azerbejdžanom i Uzbekistanom uvrštena u zajednički dosje i upisana na UNESCO-vu listu nematerijalne svjetske baštine, kao petnaesti iranski nematerijalni kulturni spomenik.