Kaligrafija; dragulj prstena islamske iranske umjetnosti.

Pojava pisma kao sredstva za prenošenje poruka i značenja vjerovatno datira još iz samih početaka ljudske civilizacije, a umjetnost kaligrafije, koja je proizišla iz tog zadivljujućeg i uticajnog fenomena ljudskog života, predstavlja izražaj čovjekove mašte u ispisivanju slova i riječi.

Umjetnost kaligrafije podrazumijeva estetsko ispisivanje slova i riječi prema tačno određenim pravilima i principima. U općem smislu, ova umjetnost se odnosi na lijepo pisanje i posjedovanje urednog rukopisa. Drugim riječima, kaligrafija uključuje pažnju na vizuelni aspekt slova i riječi uz poštivanje estetskih pravila prilikom njihovog pisanja. Prema nekim definicijama, ova umjetnost zahtijeva poznavanje vrste pisma, pravilan oblik slova, određene vještine i savladavanje pravila pisanja.

Razvoj i širenje kaligrafije u prošlosti bio je prvenstveno vezan za prepisivanje Kur’ana i hadisa. Prisutnost ajeta u časnom Kur’anu koji ukazuju na vrijednost pera i važnost učenja, doprinijela je tome da pismo među muslimanima bude smatrano duhovnim i svetim, te je kaligrafiji posvećena posebna pažnja i poštovanje. Kaligrafi su takođe morali poštovati određene duhovne norme, među kojima su bile napuštanje grijeha i čistoća duše.

Historija islamsko-iranske kaligrafije

Prema prihvaćenoj podjeli, slavna istorija islamsko-iranske kaligrafije dijeli se u šest perioda:

A) Prvi period

Islamska kaligrafija započinje s kufskim pismom koje se proširilo po muslimanskim teritorijama. Kufsko pismo je teško čitljivo zbog nedostatka vokalnih znakova. Prvi koji uvodi tačke (harakate) u ovo pismo bio je Ebu-l-Esved Du’eli, a kasnije je Halil ibn Ahmed usavršio taj sistem krajem vladavine dinastije Emevija.

B) Drugi period

Od sredine 1. do početka 3. stoljeća po hidžri razvijaju se razne vrste pisama koje se kasnije klasificiraju prema veličini i svrsi korištenja.

C) Treći period

U ovom periodu Ibn Mukle Bejzavi Širazi i njegov brat Ebu Abdullah Hasan ibn Ali igraju ključnu ulogu. Standardizirali su pisma, definisali 14 vrsta, uveli geometrijske mjere, usavršili pisma nesh, tevki, rikaa, te postavili 12 osnovnih pravila kaligrafije.

D) Četvrti period

Ibn Buvab, poznat kao Ali ibn Hilal, usavršava sistem Ibn Mukle prema tački kao mjeri, dodajući i svoja pravila.

E) Peti period

Jakut Mustasemi pregledava dotadašnje sisteme i izdvaja šest osnovnih pisama: nesh, sulus, muhakkak, rejhan, tevki i rikaa, koja zbog svoje važnosti postaju poznata kao „osnovna pisma“.

F) Šesti period

Počinje u 7. stoljeću po hidžri i traje do danas. Karakteriše ga odvajanje iranskog pisma od arapskog. Prvo se pojavljuje talik, a zatim iz njega nastaje nasta‘lik koji u 9. stoljeću po hidžri standardizira Mir Ali Tabrizi. Nakon toga nastaje šejkeste-nasta‘lik, čije autorstvo se pripisuje Murteza Kuli-han Šamlu ili Muhammed Šefi‘a Heravi.

Vrste islamsko-iranske kaligrafije

Kaligrafija je s vremenom razvila različite oblike, od kojih su najpoznatiji:

A) Kufi

Najstariji oblik islamskog pisma, sa ravnim, uglastim linijama. U početku nije imao tačke ni znakove za vokale. Kasnije se razvijaju oblici poput jednostavni kufi, ukrasni kufi i građevinski kufi.

B) Nesh

Jedan od najstarijih i najljepših oblika, korišten pretežno za prepisivanje Kur’ana.

C) Sulus

Poznat po dugim, zaobljenim slovima i velikim lukovima, koristi se uglavnom u dekorativnim natpisima i arhitekturi.

D) Muhakkak

Ravnopravna, pravilna i krupna slova, slična sulusu, ali manje korištena.

E) Rejhan

Nježnija i manja verzija muhakkaka, ime dobio po biljci bosiljku zbog finoće slova.

F) Tevki

Izveden iz sulusa, korišten u službenim dokumentima i potpisima.

G) Rikaa

Koristi se za brže i sažetije pisanje, tanja i zakrivljenija od tevkija.

H) Talik

Prvo originalno iransko pismo, nastalo iz kombinacije tevkija i rikaa. Poznat po povezanosti i zaobljenosti slova. Uglavnom se koristio za dopise i službene dokumente.

I) Nasta‘lik

Nastaje u 8. stoljeću po hidžri kombinacijom talika i nesha. Naziva se mlada od pisama zbog svoje ljepote i harmonije. Idealno za perzijski jezik.

J) Šejkeste-nasta‘lik

Treće autentično iransko pismo, razvijeno u 11. stoljeću po hidžri, iz kombinacije talika i nasta‘lika. Pogodno za brzo pisanje.

K) Kaligrafija-slikarstvo (naqaši-khat)

Moderni umjetnički izraz u kojem se kaligrafija koristi apstraktno i kao oblik vizuelne kompozicije.

L) Slikopisna kaligrafija (khat-naqaši)

Spajanje pisma i oblika – riječi i fraze oblikuju slike ljudi, biljaka, životinja, predmeta. Ova forma ima dugu tradiciju u islamskoj, zapadnoj i dalekoistočnoj kaligrafiji.

Savremena iranska kaligrafija

Od tri iranska pisma – talik, nasta‘lik i šejkeste-nasta‘lik – talik postepeno izlazi iz upotrebe. Nasta‘lik i šejkeste razvijaju se sve do doba Kadžara, zahvaljujući poznatim kaligrafima poput:

• Mirza Ghulamreza Isfahani
• Muhammadreza Kalhor
• Ali Akbar Golestaneh
• Muhammad-Husayn Imad al-Kitab

Ključni momenti savremene kaligrafije uključuju:

• Otvaranje slobodnih kaligrafskih kurseva (1949.) – Mehdi Bayani i braća Mirkhani
• Osnivanje Udruženja kaligrafa Irana (1967.) – Khosrow Zaeemi
• Pojava kaligrafskog slikarstva kao dio pokreta Saqakhaneh