Dželalludin Devani i nastanak širaske filozofske škole mišljenja

Dželalludin Devani i nastanak širaske filozofske škole mišljenja

 

 

 

 

 

U ovom radu su ukratko prikazani život i rad Dželaluddin Mu- hammed b. As’ad Devanija, poznatog kao Allame Muhakkik Devani. On je značajan mislilac, zaslužan za nastanak širaske filozofske škole. Njegov značaj se ogleda u oživljavanju iluminacijske filozofije šejha Suhraver- dija, kao i u tumačenju stavova peripatetičkog branitelja u mračnom periodu historije filozofske misli Hadže Nasruddina Tusija. Prikazan je i Devanijev sukob u filozofskom promišljanju s porodicom Dešteki, što je dovelo do pojave širaske škole mišljenja, ali i izvršilo veliki utjecaj na nastanak misli Sadrul-Muteellihina Širazija.

 

Ključne riječi: Filozofija, Širaz, Devani, Safavidi, moral, etika

Napad Mongola je nanio težak udarac razvoju misli i kulture u islamskom svijetu. U razdoblju od posljednjeg ilhanijskog vladara do dolaska Safavida na vlast došlo je do velikih nereda, što je kod muslimana imalo za posljedicu pad na moralno-etičkom planu. Naravno, etički sunovrat je prouzrokovao smanjenje kulturno-intelektualnih prijegnuća, pa je bilo iluzorno očekivati bilo kakav filozofski razvoj. Ipak, u vrijeme formiranja safavidske vlasti ovaj svijet je napustio mislilac čije je djelo osvjetljavalo ovaj mračni period.

Dželaluddin Devani je živio u jednom od najmračnijih perioda u historiji Irana i tada je stameno radio na razvoju filozofske misli.1

 

i

Dželaluddin Muhammed b. As’ad Devani, poznat kao Allame Muhakkik Devani, rođen je 830. godine po Hidžri u selu Devan, blizu Kazrevana, u provinciji Fars. Isticao se u kelamu, filozofiji, irfanu, hadisu, tefsiru, prirod- nim znanostima i drugim oblastima. Prve korake u obrazovanju je učinio u Kazrevanu, a poslije je školovanje nastavio u Širazu.2 Ovaj veliki islamski mislilac bio je sin Sa’duddin As’ada, učenika poznatog istraživača Mir Sejjid Šerif Džordžanija, koji je u Kazrevanu podučavao vjerskim znanostima i šerijatskom pravu.3

Dželaluddina Devanija bi se moglo smatrati filozofom koji je djelovao na zalazu filozofske misli na prostorima na kojima je živio. On je, zajedno sa sejjidom Sadruddinom Dešteki Širazijem, poznatim kao „sejjidu Sened“, svo- jim intelektualnim nadmetanjem i raspravama utemeljio širasku filozofsku školu. U njegovo vrijeme, u osmom i devetom stoljeću po Hidžri, Iranom su vladali Turkmeni. U širaskoj filozofskoj školi su iznikli mnogi veliki mislio- ci: Kadi Bejdavi (685), Kutbuddin Širazi (710), Mir sejjid Šerif Džordžani (824), Sadruddin Dešteki (903), Kadi Kemaluddin (909) i Fadil Bagovi Ši- razi (994).4

Prve korake u nauci je načinio u svom rodnom mjestu, pod patronatom oca, a zatim se okrenuo izučavanju, tada uobičajenih, znanosti: filozofije, kelama, logike i ostalih tradicionalnih disciplina. U ranoj mladosti, s velikim potencijalom počinje dublja istraživanja navedenih znanosti, tako da ubrzo postaje stručan u svima njima. Svoje obrazovanje i istraživanja provodi u

 

 

1   حلبي   جلالالديندوانيبهروايتاستاد;   http://www.iptra.ir/vdcjuqiteev.html

2. www.tahoorkotob.com/page.php?pid=6842
3. alaam.tahoor.com/page.php?id=10912&cat=1237

newspaper.com; www.iran ;دکتر قاسم پورحسن ; جلال الدین دوانی و احیای اندیشه فلسفی سهروردی 4

http://www.aftabir.com/articles/view/religion/philosophy/

dubokoj osami, daleko od svijeta, na području koje je danas poznato kao Pećina Moula Dželala. Ubrzo nakon toga, radi znanstvenog usavršavanja, odlazi u širaski Darul-Ilm i tu izučava razne oblasti filozofije, matematike, kelama i logike na predavanjima istaknutih mislilaca i učenjaka. Izučava i vjerske znanosti: fikh, tefsir, hadis, arapsku i druge književnosti itd, a ubrzo i sam počinje držati predavanja učenicima.5

Izuzetno se isticao u izučavanju djela prethodnika, zbog čega je izašao na dobar glas. Učenjaci, koji su se pojavili nakon njega, poštovali su ga i napisali brojne komentare na njegova djela. Mulla Sadra u djeluAsfarna više od četrdeset mjesta s izrazitim poštovanjem spominje ime Dželaluddina Devanija. Allame Medžlisi ga također u svojim djelima spominje kao „vrijed- nog istraživača“.

Uloga i značaj Devanija u razvoju iranske islamske filozofske misli može se porediti s ulogom koju je u vrijeme najezde Mongola imao Hadže Nasi- ruddin Tusi. Čitajući njegova djela, možemo lahko vidjeti koliko duboko je zalazio u filozofskim i irfanskim pitanjima. To je činio do te mjere da je uspio najvažnija filozofska i racionalistička pitanja smjestiti u pedeset i dvije rubaije u kojima je izrekao i kritizirao neko gledište.6

Nove misli i ideje koje je izricao na svojim predavanjima veoma brzo su privlačile veliki broj slušalaca, te su učenici i studenti, žedni znanja, dolazili iz raznih krajeva, kako bi slušali njegova predavanja. Tako je postepeno njegovo ime postalo poznato u svim krajevima zemlje. Veliki broj učenjaka iz Rimske imperije, Azerbejdžana, Bagdada, Kermana, Taberistana, Hora- sana itd. dolazio je u Širaz da ga sluša. On je svakoga dana u sedmici držao predavanja iz jedne, tačno određene, naučne oblasti: jedan dan je govorio o tefsiru Kur’ana, drugi o fikhu, treći o usulu, sljedeći o filozofiji, matematici i drugim racionalističkim znanostima. Tokom života je bio omiljen na dvoru sultana Jakuba Bajenderija, koji ga je pozvao u Tabriz, gdje je izabran na mjesto kadije Farsa i na toj poziciji je ostao do kraja života.7

Nakon prolaska svih stepena obrazovanja, Dželaluddin Devani počinje s putovanjima u razne dijelove svijeta. Sredstva za to su bila ograničena, a sama putovanja izrazito teška. U Kašanu je, na molbu jednog od učenjaka tog grada, napisao djelo iz kelama, pod nazivom „Khalkul-A’mal“. U Gilanu je napisao komentar drugog svog djela, a u toku brojnih putovanja jedan period je proveo i u Nedžefu, gdje je predavao iluminacionalističku filozofiju (hikmete ešraq). U tom periodu je napisao traktat „Zura’“.8

 

 

 

5. http://alaam.tahoor.com/page.php?id=10912&cat=1237
6. www.tahoorkotob.com/page.php?pid=6842
7. http://alaam.tahoor.com/page.php?id=10912&cat=1237
8. Ibidem

Naučni stepen Dželaluddina Devanija je bio toliko visok, da se s njim mogao mjeriti samo poznati mislilac Sejjid Sadruddin Dešteki Širazi, poznat kao „sejjidu Sened“, koji je imao svoju školu i veliki broj učenika. Međutim, pojavom Devanija, njegova pozicija i broj učenika su se značajno smanjili.9

 

 

 

 

 

U pogledu filozofske misli Muhakkika Devanija trebalo bi, prije svega, istaknuti da neki teoretičari smatraju Ibn Rušdovo vrijeme krajem filozof- skog promišljanja u okvirima islamske civilizacije. Međutim, ti teoretičari nisu upoznati s mišlju Hadže Tusija, kao i sa širaskom, isfahanskom i tehe- ranskom filozofskom školom. Hadže Nasir je pokušavao oživjeti peripatetič- ku filozofsku školu, nakon izrazito jakog napada Gazalija i neprihvatanja od- govora Ibni Rušda, koji je više branio Aristotela nego Ibn Sinaa. Hadže Tusi je pokušavao objasniti metodologiju Ibn Sinaa i njegovo djelovanje je bilo toliko precizno i djelotvorno da mnogi njegovu filozofiju smatraju obnovitelj- skom za islamsku filozofiju općenito. Braneći filozofiju, Hadže je na najbolji način uspio odgovoriti na pitanja Gazalija i Fahra Razija. Od Hadže Nasira Tusija do pojave isfahanske filozofske škole, prošao je period od oko 400 godina. U tome izrazito dugom periodu filozofi su nastojali očuvati raciona- lističku baštinu, i to od Hadže Tusija do Dželaluddina Devanija, kao i period od Devanija do Mulla Sadre. U tom periodu su samo Hadže Tusi, a zatim Dželaluddin Devani, uspjeli očuvati svjetiljku filozofskog promišljanja.10

Ideološki profil i stavovi Dželaluddina Devanija su jasno predstavljeni u djelu „Ez-Zura’“, gdje on pokazuje da je upoznat s djelima velikih islamskih arifa, poput Ibn Arebija i dr, tako da se koristio mislima ovih velikana islam- ske misli. Stoga se može ustvrditi da je ovaj oštroumni mislilac, pisanjem djela „Ez-Zura’“, pokušao približiti stavove filozofije i irfana.

Oni koji poznaju transcedentnu filozofiju Sadrul-Muteellihina Šurazija veoma dobro znaju koliko mnogo se ovaj velikan islamske filozofske misli ko- ristio Devanijevim djelom „Ez-Zura’“. Dželaluddin Devani je, zbog svoje bli- skosti sa stavovima arifa, došao do zaključka vezanog za stvarno Jedinstvo, u kome je ustvrdio da se Stvarnost (Hakikat) može vidjeti na platnu mnoštva, bez bilo kakvih podjela i tumačenja. Ovaj stav je izrazito važan i značajan. Realna objektivna stvarnost, kao što se, uz niz uvjeta, pojavljuje u oku čovjeka, tako se pojavljuje i u zdravom razumu, u liku sličnom osjetilnom obliku. Jedina razlika, koja postoji između razumskog osjetila i vanjskog

 

 

9. Ibidem

newspaper.com; www.iran ;دکتر قاسم پورحسن ; جلال الدین دوانی و احیای اندیشه فلسفی سهروردی 10

http://www.aftabir.com/articles/view/religion/philosophy/

osjetila, jeste ta da razumski oblik nije uvjetovan vanjskim osjetilima. Na- ravno, realitet koji nastaje u vanjskom osjetilu poprima i razumsko-osjetilni oblik i moguće ga je multiplicirati tako da ga mnoštvo poprima na osnovu persona. Isti taj realitet se javlja i u razumu, ali razumski oblik, i pored svo- je sveobuhvatnosti, ne smatra se mnoštvom. Racionalni oblik je takav da se u njemu sjedinjuju i vidljivi oblici i oblici nastali u svijetu imaginacije. Ako bolje promatramo ovo pitanje, vidjet ćemo da jedna realnost u svojim ma- nifestacijama može biti različita i višebrojna. Različite manifestacije jedne realnosti sačinjavaju njene različite likove. Realitet ovih likova, iako se oni međusobno razlikuju, a koji se u njima oslikava i manifestira, jedinstven je za sve njih.11

Muhakkid Devani, također, govori i o mentalnoj egzistenciji i nastoji pojasniti ono što su islamski filozofi govorili o odbacivanju sumnje u tu egzistenciju. Filozofi su smatrali da, kada jedna eksterna egzistencija bude promišljena i putem misli nađe mjesto u razumu, ona je, zbog toga što je na taj način nastala u razumu, akcidencija, ali upravo ova osmišljena sup- stancija, zbog toga što u eksternom svijetu postoji bez ovisnosti o razumu, smatra se supstancijom. To znači da jedan realitet s jednog aspekta može biti supstancija, a s drugog akcidencija. Prema tome, jedan realitet, i pored svog jedinstva, u mentalnom svijetu postaje akcidencija i pokazuje svoju potrebitost za supstancijom, ali isti taj realitet je u vanjskom svijetu sup- stancija i u tome je samostalan. Ovaj stav Devanija je dugi niz godina bio tema rasprava u filozofskim krugovima, sve dok ga nije pojasnio Hadži Mulla Hadi Sebzevari u svom djeluManzuma.

Približavanje filozofskih rasprava irfanskim stavovima, i nakon Dže- laluddina Devanija, nastavljeno je i svoj vrhunac je doživjelo u isfahanskoj filozofskoj školi i djelima Sadrul-Muteellihina Širazija. Prema tome, traktat Ez-Zura’ Muhakkika Devanija, sa svojim malim brojem stranica, u histo- rijskom kontekstu odigrao je izrazito veliku ulogu i kao posljedicu je imao razvoj misli i velike promjene u pristupu raznim filozofskim pitanjima.

Pored toga, iako se općenito smatra da je prvi odgovor na rasprave Ga- zalija došao s islamskog zapada, malo ko zna da je taj odgovor došao od Suhraverdija. Devani je osoba koja je to primijetila i veliki trud je uložio da bi izučavao njegovo djelo „Hejakulin-Nur“. Na taj način je postao obnovitelj Suhraverdijeve misli.

Povezanost Devanija sa Suhraverdijem, pa i Ibn Arebijem, značila je i njegov otklon od peripatetičkog pristupa filozofskoj misli, koji je naslijedio od Hadže Nasiruddina Tusija. Devanijev stav o uzročno-posljedničnoj vezi jasno ukazuje na njegovu veliku naklonjenost iluminacionoj filozofiji Šejha Ešraka Suhraverdija.

 

 

11   حلبي   جلالالديندوانيبهروايتاستاد;    http://www.iptra.ir/vdcjuqiteev.html

Važna aktivnost Devanija se ogleda na polju etike, gdje on uspijeva spo- jiti principe i osnove etike koje je iznio Hadže Nasir Tusi, s pravilima i principima islamskog prava. Na kraju, da bi pojasnio te principe, Devani pribjegava iluminacionoj teozofiji. U politici, Devani, poput Tusija, za svoju osu postavlja princip pravde. Prema njegovom mišljenju, socijalna pravda je rezultat poštivanja principa pravde od strane vladara. On nabraja svojstva i karakteristike koje mora imati jedan vladar, te spominje čuvanje od strasti, izbjegavanje srdžbe, davanje prednosti Božijem zadovoljstvu u odnosu na zadovoljstvo ljudi, izbjegavanje postavljanja nedostojnih ljudi na funkcije...12

 

 

 

Filozofska učenja Dželaluddina Devanija naišla su na žestoke kritike i napisano je nekoliko djela, sa ciljem odbacivanja njegovih stavova. Jedan od autora takvih napisa je sejjid Sadruddin Dešteki Širazi. U tome ga je naslijedio sin Giyasuddin Mensur Dešteki, koji je, također, kritizirao stavove i učenje Muhakkik Devanija.13

Ranije je već spomenuto da je sejjidu Sened imao veliki broj učenika, ali je znatan broj njih prešao kod Devanija da sluša njegova predavanja, što je možda i uzrokovalo protivljenje Deštekija i njegovo kontinuirano kritiziranje stavova Muhakkik Devanija. Međutim, upravo su ovi različiti stavovi doveli do stvaranja novog toka filozofske misli u islamskom svijetu. Taj tok se u ovom historijskom periodu može nazvati širaskom filozofskom školom.

Rezultat protivljenja i kritika sejjidu Seneda su djela koja su napisali i Dešteki, s jedne, i Devani, s druge strane. Ova djela su poznata pod imenomTabeqate DželaliiliTabeqate Sadri.

 

Ova razmjena stavova je donijela i pojavu isfahanske filozofske škole. Ja- sno se može vidjeti i nikako poreći da je i Sadrul-Muteellihin Širazi bio pod utjecajem filozofskih promišljanja Dželaluddina Devanija, Sejjidu Seneda i njegovog sina Gijasuddin Mensur Deštekija. Nažalost, djela mislilaca širaske filozofske škole nisu u dovoljnoj mjeri istražena i analizirana.

 

 

 

 

Devani je u svom radu imao veliki broj učenika koji su dolazili iz dalekih krajeva da bi prisustvovali njegovim predavanjima. Između ostalih, mogu se izdvojiti sljedeći:

 

 

12 www.tahoorkotob.com/page.php?pid=6842

13  او  پسر  و  سند  سيد  نقادانمكتبشيراز  ;  http://www.iptra.ir/vdca49ienn6.html

• poznati mislilac i Devanijev najveći učenik Džemaluddin Mahmud,
• Kemaluddin Husejn Mejbodi Jazdi,
• Šemsuddin Muhammed Hofri,
• Džemaluddin Muhammed Esterabadi,
• Šejh Mensur Bagnovi Širazi,
• Kemaluddin Husejn Lari,
• Mukaddes Ardebili,
• Mevlana Abdullah Jazdi,
• Mevlana Abdullah Šušteri.

 

Učitelji Muhakkik Devanija su bili:

• Muhjuddin Kušenkari, kod kojega je izučavao filozofiju, kelam, logiku i matematiku,
• Hadže Hasan-šah Bakkal, učenik mir sejjid Šerif Džordžanija,
• Homamuddin Golbari,
• Šejh Safijjuddin Idži Širazi, kod kojega je učio hadiske znanosti,
• Šejh Ruknuddin Ruzbehan Omri Širazi.

 

 

 

Dželaluddin Devani je napisao više od šezdeset djela iz raznih oblasti, od kojih se izdvajaju:

• 1. Resalei fi esbatil-vudžud,
  2. Al-Hašije al-Kadimeh fi Šarhit-tedžrid,
  3. Al-Hašije al-džedideh fi Šarhit-tedžrid,
  4. Šarh Hejakilen-Nur,
  5. Hašije bar Tehzibil-Mantik,
  6. Hašije ber šarh al-Mutalia dar Mantik,
  7. Al-Muzidžul-Ulum,
  8. Šarh er-Risale en-Nesirijje fil-Kelam od Hadže Nasiruddina Tusija,
  9. Akhlaqe Dželali, a osnovni naziv ovog djela je Lavamiul-Ešraq fi Me- karimul-Akhlaq,
  10. Risaleye fil-Džebr vel-Ikhtijar,
  11. Risale fit-Tewhid,
  12. Risalei fi ef’alillah,
  13. Nurul-Hidajeh,
  14. Et-Tesavvuf vel-Irfan.

 

Ovdje ćemo djela razvrstati prema oblastima, tako da je iz tefsira Kur’ana napisao sedam knjiga, iz filozofije i kelama dvadeset i četiri knjige, iz logike sedam knjiga, fikha, usula i hadisa osam knjiga, iz geometrije i matematike