Farsizmi u goranskom govoru

Književnost

Farsizmi u goranskom govoru

Tema ovog rada su farsizmi u goranskom govoru. Goranski govor je organski idiom bošnjačko-goranskog stanovništva, nastanjenog na padi- nama Šar-planine, na tromeđi Albanije, Makedonije i Kosova. Orijenta- lizmi su nezaobilazna leksička pojava na ovim prostorima. Pronalazimo ih i u makedonskom i albanskom jeziku, te goranskom govoru. U ovom radu su predstavljeni farsizmi koji su danas najprisutniji u goranskom govoru.

Ovim radom se želi dati doprinos iranistici, ali i bosnistici. Poseban akcenat je stavljen na analizu pojedinih perzijskih leksema u goranskom govoru, a ukazano je i na neke fonetske i semantičke promjene koje su se desile prilikom preuzimanja ovih leksema u goranski govor.

Ključne riječi:goranski govor, farsizmi, bosanki jezik, Gora

Gora je područje na tromeđi Albanije, Makedonije i Kosova. Prvi put se sela ovog područja pominju još u povelji manastira Svetih arhangela kod Prizrena iz sredine XIV vijeka, mada je za mještane ove regije općepoznato da u selu Mlike postoji džamija, koja datira iz kasnog XI vijeka, a za koju ni- kad nije pokazan veliki interes naučnih krugova. Pored pomenutih, naziv re- gije Gora se navodi u nizu drugih historijskih dokumenata, kao što su turski porezni popis iz XIV vijeka, te u vojnom priručniku francuskog ministarstva rata iz 1916. godine, gdje se kaže: „Tako je Gora naseljena muslimanima...“1 Ozbiljne rasprave na temu jezičkog i nacionalnog identiteta goranske za- jednice, koja se nalazi na krajnjem jugu Kosova, na padinama Šar-planine i tromeđi Kosova, Makedonije (Polog) i Albanije (Ljuma) novijeg su datuma, tačnije s kraja 80-ih godina XX vijeka i političke su naravi. Svi pisani tragovi o Gori i njenim stanovnicima, prije ovog perioda, nacionalno su inspirisani, zavisno od toga iz kojeg nacionalnog korpusa dolazi autor koji piše na ovu temu. Pored ovog problema, postoji još jedan, možda i krupniji, problem, koji komplikuje odgovor na pitanje nacionalne pripadnosti Goranaca, zbog čega je ova etnička grupa bila izložena brojnim svojatanjima, ali i manipu- lacijama s više strana. Problem te indolentnosti leži u njihovom poistovje- ćivanju nacionalnog s vjerskim, tj. što je vjerski identitet za njih biojedinivažan tokom cijelog XX vijeka. To govori da su se stanovnici ovog područja nacionalno izjašnjavali uvijek kao Muslimani, na svim popisima koji su iz- vršeni. Čak i na onom iz 1991. godine, kada su imali slobodu nacionalnog izjašnjavanja, 95,8 % stanovnika Gore se izjasnilo kao Muslimani. Najnoviji neformalni podaci popisa na Kosovu pokazuju da u Gori živi preko 5.000 Bošnjaka i preko 7.000 Gorana/ca. Uporedimo li ove neformalne podatke s onima od prije dvadeset godina, vidjet ćemo da se polahko, ali sigurno, budi

nacionalna svijest u Gori.

Usikova ističe da se na Balkanu svaki etnos koristio svojim jezikom (di- jalektom). Kako bi lakše komunicirao sa susjedima, a pri tom sačuvao svoj jezik, primao je neke osobenosti iz jezika susjednog etnosa. Na taj način je nastao balkanski jezički savez, s dosta sličnom gramatičkom strukturom u balkanskim jezicima, s međujezičkom inteferencijom na gramatičkom i leksičkom planu i bilingvizmom i polilingvizmom kod govornika susjednih govora.2

Notice sur la Serbie septentrionale, Ministere de la guerre, Paris, 1916.
Usikova R. (2007), Врски меѓу македонскиот јазик и други балкански јазици,

Goranski govor se, ne voljom svojih govornika, našao na tački koja spaja tri velike nacio-lingvističke zajednice, pa je historijski tako i tretiran, od- nosno pripajan nekoj od pomenutih zajednica, ali i šire. Sami ga govornici doživljavaju kao “goranski govor”, “našečki/našinski govor”, ali, svjesni ne- funkcionalnosti takve nominacije, drugostepeno ga definišu i kao “bosanski- srpski-hrvatski”. Školski sistem u ovom kraju je od Drugog svjetskog rata do 1999. godine bio organiziran na srpskome jeziku, da bi, nakon političkih promjena, kao i promjena u statusu Kosova, u obrazovne ustanove uvedena nastava i na bosanskome jeziku.

O govoru Goranaca Jahić navodi da je riječ o govoru muslimanskog sta- novništva područja Gora, brdsko-planinskog predjela u jugozapadnom dijelu Kosova, gdje je, prema popisu iz 1981. godine, živjelo 16.000 muslimana južnoslavenske dijalekatske pripadnosti. Njihov govor ima dosta osobina for- miranih pod utjecajem makedonskog jezika, ali i osobina nastalih u kontaktu s dijalektima albanskog jezika. Govor Goranaca zauzima posebno mjesto među dijalektima bosanskoga jezika, jer je on najisturenija jugoistočna tač- ka toga jezika. To je govor koji cjelinu bosanskih dijalekata najneposrednije spaja i s istočnojužnoslavenskom jezičkom grupom, u formi govornih osobina zajedničkih s makedonskim jezikom, odnosno njegovim dijalektom.3

Goranski govor nije bio neinteresantan naučno-istraživačkim krugovima. O ovom govoru su pisane magistarske teze i doktorske disertacije, ali su intenzivnija lingvistička istraživanja, nužna za jasnije definiranje veza ovog jezika, relativno male, bošnjačke zajednice na Kosovu, izostala. Radivoje Mladenović u svojoj doktorskoj disertaciji, odbranjenoj na temu goranskog govora, opisuje ga kao prijelazni, mješavinski makedonsko-srpski govor, te u nastavku iznosi slijedeći stav: „O goranskom se na osnovu aktuelnog jezičkog stanja ne može govoriti kao makedonskom ili srpskom govoru, već se on može definisati kao tip prelaznog govora, mešovitog govora, koji je, verovatno, nastao u bilingvnoj sredini, na graničnom području dvaju jezika - srpskog i makedonskog.“4

Džogović, međutim, navodi da „nijedan lingvist, koji drži do svojeg na- učnog renomea, neće reći da je govor Gore i Župe srpski, niti makedonski, niti bosanski. Reći će da je to jedan specifičan govor, govor jedne specifične lingvo-geografske izoglose. Ne postoji neka posebnost koja ovaj govor pribli- žava samo jednom od pomenutih jezika. Objektivno gledano odnos ovoga go- vora prema govorima štokavskog dijalekta je približno isti – kako u njegovoj historijskoj dijahroniji tako i u njegovoj sinhroniji. Međutim, narod Gore i Župe opredijelio se za formulu nacionalna zajednica, a ne za formulu etnička

Семинар за македонски јазик, Охрид, str. 35.

Jahić Dž., Halilović S. i Ismail P. (2000)Gramatika bosanskog jezika, Dom štampe, Zenica, str. 39.
Mladenović R. (2001)Govor šarplaninske župe Gora, SANU, Beograd, str. 10-11.

grupa. Svojom voljom, i izbornim pravom, opredijelio se za nacionalno ime Bošnjak, a u ovom kontekstu i za bošnjački jezički standard.“5

Na strukturu leksike ovoga govora uticali su razni faktori, koji su para- lelno uticali i na sam etnos i kulturu ove zajednice. To se, prije svih, misli na sredinske, vjerske, nacionalne, političke, lingvističke i historijske faktore. Fond leksema koji sadrži ovaj govor je skroman, ali se nesporno govornici ovog govora u složenijim komunikacijskim situacijama koriste bosanskim jezikom, kako bi nadomjestili skromnu leksičku bazu svoga govora.

Najveća leksička baza ovog govora je u slavenskim jezicima (bosanskom, srpskom, hrvatskom i makedonskom). Odmah nakon slavenske je orijentalna baza. Uticaj albanskog jezika na leksičku bazu goranskog govora je prilično zanemariv. Razlog tome može biti čistoća u goranskom jezičkom ali i naci- onalnom arealu, kao i činjenica da je riječ o stranom i, semantički izrazito, udaljenom jeziku u odnosu na goranski govor.

Tokom petsto godina prisustva orijentalnih jezika na ovim prostorima, pa tako i na području gdje postoji goranski govor, orijentalni jezici i arebi- ca su bili duboko ukorijenjeni među stanovništvom. Vjerski znanstvenici i poglavari ovih krajeva su bili školovani na Istoku, što podrazumjeva da su dobro poznavali orijentalne jezike. Još uvijek ima slučajeva pronalaskajazija(rukopisa) na arebici, kao i živih poznavalaca tog pisma. Jedan od najve- ćih poznavalaca orijentalnih, a samim tim i perzijskog jezika s kraja XIX i početkom XX vijeka, bio je Hadži Omer Ljutfi Pačarizi. Rođen je 13. 01. 1869. u Prizrenu, od oca Mustafe-efendije iz Rapče6, koji je pedeset godina obavljao dužnost vjerskog službenika u Prizrenu. Hadži Omer je obrazovanje sticao u Istanbulu i na univerzitetu Al-Azhar u Egiptu. Pored toga, obav- ljao je niz političkih i vjerskih funkcija u nekoliko različitih država unutar Osmanskog carstva. Redžepagić bilježi da je Prizrenac Hadži Omer Ljutfi Pačarizi (1869-1929) bio solidan znalac perzijskog, i s tog i arapskog jezika je prevodio djela filozofskog karaktera. Također se prevodima s perzijskog i arapskog bavio i Šeh Malja (1865-1928), iz Orahovca. Obojica su pisali i

www.bosnianmediagroup.com/index.php?option=com_content&task=view&id=62 &Itemid=1
Selo u regiji Gore.

originalne radove u prozi i poeziji.7 Hadži Omerov stvaralački opus broji oko šezdeset djela, iz raznih oblasti, poput tesavvufa, didaktike, historije, politike i dječije književnosti. Četiri njegova djela napisana su na arapskom i jedno na perzijskom jeziku, dok su ostala napisana na turskom jeziku. Uku- pan prevodilački doprinos mu je oko petnaest prevedenih djela s arapskog i turskog jezika. Ukopan je u rodnom Prizrenu 25. 10. 1929. godine.

S obzirom na to da je prostor Kosova pod osmanskom vlašću bio nekoliko vijekova i uobziravajući činjenicu da je tokom nekolikostoljetne te vlasti na ovim prostorima turski bio jezik administracije, arapski vjere, a perzijski kulture, ne iznenađuje podatak da su u goranskom govoru, kao najperifer- nijem dijalektu bosanskog jezika, ušle i, do danas, sačuvane brojne lekseme orijentalnog porijekla. U okviru orijentalnog leksičkog fonda, u goranskom govoru egzistira nešto više od dvije stotine i pedeset leksema perzijskog po- rijekla, odnosno farsizama. Zanimljivo je da najveći broj tih leksema jeste

„kulturološki leksik“. Privrženost lokalnog stanovništva islamu tada, ali i sada je evidentna, kako u islamskoj tradiciji, tako i u dosljednom čuvanju orijentalnih leksema u svakodnevnoj upotrebi. Mladenović potvrđuje ovaj podatak i navodi: „Iako turcizama ima i u govoru hrišćana u sredinama oko Gore, u govoru muslimana njihov broj je veći, pa se javljaju turcizmi kojih inače nema u govoru hrišćana, i to ne samo u političkoj i administrativnoj leksici, već i u leksici svakodnevnog života.“8

i

Prateći fonološki i morfološki prijelaz ovih leksema iz perzijskog jezika u goranski govor, primijećeno je da te lekseme podliježu fonetskim i morfološ- kim zakonitostima goranskog govora, s tendencijom dobrog uklapanja u taj govor, što potvrđuje i uvažavanje gramatičkih posebnosti goranskoga govora u odnosu na standardne jezike u procesu usvajanja leksema orijentalnog porijekla, posebno farsizama. Svakako, najspecifičnija morfološka osobina goranskog govora je nepostojanje infinitiva i deklinacijskog sistema, kao u standardnom bosanskom jeziku.

Fonološke specifičnosti goranskog govora, koje se ne poklapaju sa stan- dardnim bosanskim jezikom, jesu:

- jotovanje na linijin + j= njnije se izvršilo, nego jen + j= n,

Redžepagić J. (1996),Islamsko-persijska kultura i uticaj persijskog jezika u nas, Kul- turni centar Islamske Republike Iran, Beograd, str. 18.
Mladenović, str. 287.

nerazlikovanje afrikatskih parova i svođenje na mehke, dominira bezvučno nad zvučnim (kafes – kavez, rešetka),
glashsveden je na minimum ((h)aramzade – kopile, (h)arman – gu- mno, (h)asta – bolest)),
prisustvo poluglasa ë (fëstek – vrsta badema, pistaći).

Također, značajan broj leksema perzijskog porijekla je zadržao svoje pr- vobitno značenje, dok je izvjestan broj njih u zadnjih sto godina pretrpio promjene i na semantičkom planu, što ćemo u drugom dijelu rada uočiti na perzijskoj složeniciabdesthana(mjesto za uzimanje abdesta), koja je dobila novu semantičku ulogu i sada ima značenje toaleta.

Farsizmi u leksičkoj građi goranskog govora za ovu priliku su pronalaženi intervjuiranjem starijih nativnih govornika goranskog govora, kao i u rječni- kuTurcizmi u srpskohrvatskom jezikuAbdulaha Škaljića.

Gor.abdes„Obredno pranje određenih dijelova tijela prije obavljanja islamske molitve“ < Pers. آبدست ābdast9→āb(voda) +dast(ruka) → Ova složenica u perzijskom jeziku ima isto značenje kao i u turskom i bosanskom, te označava obredno pranje prije stupanja u molitvu (namaz). Bitno je na- pomenuti da se ova složenica, spomenuta u RumijevojMesnevijii mnogim drugim proznim i poetskim djelima perzijske književnosti, danas se u perzij- skom jeziku ne koristi u ovom značenju, već se umjesto nje koristi riječ arap- skog porijeklavozū(وضو). U ovoj složenici, u perzijskom izvorniku, sadržana je mudrost obrednog pranja određenih dijelova tijela prije obavljanja nama- za, a sam čin pranja ruku (ābdast) simbolizira spiranje grijeha s onoga koji se priprema stupiti u namaz. Abdast u perzijskom jeziku, također, označava vodu kojom se peru ruke i usta prije i poslije dnevnih obroka. U značenju obrednog pranja je pronalazimo u poeziji Kemāla Xoğanīja10:

نماز عید خواهم کرد هان ساقی بیار آبی برای آبدست ما به ابریق قدح شویان .

Transkripcija perzijskog teksta izvršena na osnovu prijedloga prof. dr. Namira Kara- halilovića: Karahalilović, Namir, „Prilog rješenju problema transkripcije za perzijski jezik“,Prilozi za orijentalnu filologiju, vol. 54. Sarajevo: Orijentalni institut u Saraje- vu, 2005., str. 199–211.
Kemāl al Dīn Masʻūd Xoğandī poznat i kao Šejh Kemal rođen je u prvoj polovini VIII stoljeća po lunarnom hidžretsom kalendaru u Xoğandu u Transoksaniji, a poslije ho- dočasničkog putovanja u Mekku nastanio se u Tabrizu, gdje je i umro najvjerovatnije 808/1406.

Namāz-e ʻeid xāham kard, hān sāqī biyār ābī, Barā-ye ābdast-e mā be ebrīq-e qadah šūyān.

Bajram-namaz hoću klanjat’, hitaj! krčmaru vode donesi, Za naš abdest u ibrik onih što vrčeve peru je uspi!11

Gor.abdesane„Toalet“ < Pers. آبدستخانهābdastxāne→ab(voda) +dast(ruka) +xāne(kuća) → Za razliku od značenja ove složenice u bosanskome jeziku (građevina namijenjena za obavljanje obrednog pranja prije namaza), u perzijskom jeziku označava dio dvorišta u kojem se peru ruke, ali i toalet, baš kao u goranskom govoru.

Gor.ambar„Hambar, sanduk za hranu“ < Pers. انبارānbār→ānbāštan

(uskladištiti, pohraniti, gomilati12) +bār(zreo plod agrikultura) → „Objekat od drveta ili čvrstog materijala namijenjen za odlaganje žitarica i hrane, ma- gacin, skladište“. Dodavanjem velarnog suglasnikahna početak ove lekseme u bosanskom jeziku se ne mijenja značenje, ali u perzijskom leksema takve fonetske konstrukcije ima sasma drugačije značenje →ham(isto) +bār(te- žina) → iste težine, jednak.

که انبارها در گشایند باز

بگیتی بر آنکس که هستش نیاز.

Ke anbārhā dar gošāyand bāz, Be gītī bar ānkas ke hastaš niyāz.

Da hambarima vrata širom otvore, U svijetu pred onim u kog ima potrebe.

(Ferdousi13)

Gor.ašićare„Bez potrebe“ < Pers. آشکار آشکاره،āškāre,āškār„ jasno, očito, očigledno...“

ز باده خوردن پنهان ملول شد حافظ ببانگ بربط و نی رازش آشکاره کنم.

Xoğandi, Kemāl al Dīn Masʻūd,Dīvān, be tashīh-e K. Šīdfer, Moskow: Akādemīy-e ʻolūm Etehādīyeye Šourawi, Anstītūy-e xāvaršenāsī, Edāreye entešārāt dāneš, 1975., str. 843. Prijevod stihova s perzijskog jezika: Elvir Musić.
U provjeri značenja perzijskih leksema u bosanskome jeziku korišten jePerzijsko – bosanski rječnik, Mubina Moker i Đenita Haverić, Sarajevo: Ibn Sina, 2010.
Hakīm Abou-l Qāsem Ferdousi Tūsi (940 – 1020.) Spjevao je veliki iranski nacionalni ep Šāhnāme.

Ze bāde xordan-e penhān malūl šod Hāfez14, Be bāng-e barbat o ney rāzaš āškāre konam.

Od pijenja kriomice vina zamori se Hafiz, Vapajem lutnje i naja tajnu ću mu otkriti!15

Gor.aščija„Kuhar” < Složenica nastala od perzijske riječiāš(čorba) i turskog sufiksači,koje zajedno tvore riječ sa značenjem „čorbadžija“, odno- sno kuhar.

B

Gor.Batijar„Muslimansko muško ime” < Pers. بختیارbaxtyār„Sretan“.

Gor.Bekteš„Muslimansko muško ime” < Pers. بکتاش bektāš„Član prinčeve pratnje, plemenski velikaš, lično ime“.

Gor.babo„Otac” < Pers. بابا bābā„Otac“. U goranskom govoru se upo- trebljava i riječ baboina, koja označava naslijeđe s očeve strane, ali i čvrstu emotivnu vezu s ognjištem, naslijeđenim od predaka.

گفت بابا چه زیان دارد اگر

بشنوی یکبار تو پند پدر.

Goft bābā ċe ziyān dārad agar, Bešnawi yekbār to pand-e pedar?!

Reče otac kakve štete ima ako, Čuješ bar jednom ti savjet očev?!16(Mevlāna17)

Šams al Dīn Mohammad ibn Behā al Dīn poznatiji kao Hafiz Širazi (1325-6/1389.). Rođen je u Širazu. U rodnom gradu je proveo skoro cijeli život i ondje je i umro. Osta- lo je zabilježeno da je jednom krenuo na morsko putovanje, ali je, kada je stigao do mora, uplašio se morskoga prostranstva i hitro se vratio u svoj voljeni Širaz. Globalno je poznat po svome Divanu.
Hāfez, Šams al Dīn Mohammad ibn Behā al Dīn,Dīvān-e Hāfez, be kūšeš-e Xalīl Xatīb Rahbar, Tehran: Entešārāt-e Safī ʻAli-šāh, 1377., str. 476.
Rūmī, Čalāl al Dīn Mohammad,Masnavīye Maʻnavī, be ehtemām-e Nasrllāh Pūrğavadī, II (daftar-e sevvom), Tehran: Amīr Kabīr, 1373., str. 75.,
Čalāl al Dīn Mohammad Balxī, na perzijskom govornom području poznatiji kao Moulavī i Moulānā, a na Zapadu znatno više kao Rumi, rođen je 30. septembra 1207. u gradu Balxu. Na Ahiret je preselio u Qonyi 17. decembra 1273. godine. Po- stoji i mišljenje da je Moulānā rođen u Vaxšu na području Badaxšāna u današnjem Tāğikistānu (Annemarie Schimmel (1992.), I am Wind You are Fire: The life and work of Rumi, p. 11.) Spjevao je globalno poznata djela Masnavīye Maʻnavī i Dīvān-e Kabīr.

Gor.badijala“Badava, beskorisno” < Pers. هوا بادbād-e havā→bād(vjetar) +havā(zrak) → U ovom tumačenju bi složenica „badava“ mogla označavati neku beskorisnu aktivnost. Međutim, uzmemo li u obzir drugo značenje riječihavā(prohtjev, želja, žudnja), dobit ćemo i drugačije znače- nje ove složenice: aktivnost kao rezultat proplamsaja prohtjeva, nestabilnih poput vjetra. U perzijskom jeziku ova složenica označava lažno obećanje.

Gor.bađa“Otvor na krovu za dim” < Pers. باجهbāğe„Prozorčić, otvor,

biletarnica...“

Gor.baksuz“Osoba koja od nekoga djela ili aktivnosti tjera sreću i donosi neuspjeh” < Pers. سوز بخت baxtsūz„Onaj koji sagara sreću“. Ovaj pridjev je, međutim, u bosanski jezik ušao preko turskog i predstavlja složenicu, nasta- lu spojem perzijske imenice i turskog sufiksa → pers.baxt(sreća) + tur.siz

→bahtsiz(nesretan).

Gor.barabar“Jednako” < Pers. برابرbarābar„Jednak, istovjetan“.

Gor.barut„Barut“ < Pers. باروتbārūt, بارودbārūd, باروbārū„Barut, suho“. Ova leksema je zabilježena u rječniku